İLETİŞİM KURAMLARI

Eleştirel araştırmalar deyimi, iletişim alanında ilk kez Paul F. Lazarsfeld tarafından, 1941'de kurumların taleplerini ön plana alan "yönetsel çalışmalar"dan farklı bir yaklaşıma yönelik çalışmalarını ABD'de sürdürmek zorunda olan Frankfurt Okulu üyelerinin araştırmalarını tanımlamak için kullanılmıştır.

Marx'a göre, toplumsal yaşamın temelini üretim süreci oluşturur.

Ulusal siyasal ekonomi konularına eğilen yaklaşımlar, kapitalist iletişim sistemini ve etkilerini incelerler.

Eleştirel siyasal ekonomi, anaakım ekonomi biliminden dört özellik açısından farklılaşır. Golding ve Murdock, bu özellikleri şöyle sıralamaktadır:

Kültürel bağımlılık yaklaşımı, özellikle Latin Amerika ülkelerine ilişkin araştırmalarla geliştirilmiştir. Bu yaklaşım, merkez ülkeler ile periferi ülkeler arasında bir tarafın egemenliğine dayanan dengeiz bir ekonomik ilişki varsayımına dayanır.

Kültürel bağımlılık yaklaşımına getirilen eleştirilerden bazıları şunlardır:

Kültürel bağımlılık yaklaşımlarıyla yapılan araştırmaların çoğunun genelleme düzeyinde kalması, ideolojik sürecin özgün dinamiklerini ve bu damiklerin gelişmekte olan ülkelerin bireyleri üzerindeki etkilerini açıkça ortay koyamamaktadır.

Önemli bir nokta da bağımsızlık yaklaşımı içinde baskın olanın toplumsal sınıflar değil, ulus kavramı olduğudur.

Kültürel bağımılık, yönetici-egemen sınıfın, halkın tüm bilincine egemen olan, gücün sınırsız, tek parça bir blok olmayıp, aslında kendi içsel çelişkileri de bulunan bir sınıf olduğunu görmezden gelir.

Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde gelir dağılımı piramidinin farklı basamaklarında yer alan tüm insanların bir iletiyi aynı biçimde algılayacağını beklemek de gerçekçi değildir.

Bu yaklaşım çerçevesinde iletişime kapitalist ilişkilerin üretilmesinde çok güçlü, neredeyse özerk bir rol verilmektedir. Oysa kitle iletişim araçlarını kapitalist üretim ilişkilerinin küresel bir bakış açısında yerleştiren bir çözümleme, bu araçların çok uluslu şirketlerin egemenliğinin belirgin olduğu bir üretim sürecinin bir parçası olduklarını ortaya çıkaracaktır.

Marksist görüşte emperyalizm, kapitalizmin eny üksek aşamasıdır.

Medya emperyalizminin dört biçimi vardır:

Smythe, görünmez üçgen adını verdiği yayıncılar, reklamcılar ve izleyiciler arasındaki ilişkileri araştırır.

Elektronik sömürgecilik kavramı ilk olarak Thomas McPhail'in 1981'de yayınlanan "Electronic Colonialism: The Future of International Broadcasting and Communication" adlı kitabında kullanılmıştır. McPhail, elektronik sömürgeciliği mühendisler, teknisyenler ve ilgili enformasyon protokolleri ile birlikte iletişim donanımının dışarıda üretilen yazılımın ithali yoluyla kurumlaşan bağımlılık ilişkisi olarak tanımlar.

Eleştirel yaklaşımlar, kitle iletişimini anlama ve incelemede anaakım yaklaşımlardan farklı seçenekler
sunan çok sayıda çalışmayı içerir. Kitle iletişimiyle ilgili araştırmalarda; pozitivist, deneysel, davranışçı, yapısal-işlevselci yönelimlerle belirlenen anaakım iletişim çalışmalarının toplumsal olguları soyutlayan, var olan sistemin dengesini sürdürme yollarını araştıran mantığına ve hipotezlerine karşı gelişen araştırmaların bütününe “eleştirel yaklaşımlar” adı verilmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Marx, kapitalizme işin zorunlu, yabancılaşmış, anlamsızlaştırılmış hale getirilmesi nedeniyle eleştiriler yöneltir. Genel olarak “yabancılaşma” kavramıyla anlatılmak istenen; insanların birbirinden ya da içinde bulunduğu ortam ya da zamandan uzaklaşmalarıdır. Ona göre yabancılaşmış bir insan hayatı, insanın özüne aykırı, doğasına uygun düşmeyen bir yaşam biçimidir. “Yabancılaşma” maddi alanda ya da duygu ve düşünce alanında olabilir. Örneğin iş ve emek yabancılaşmıştır; çünkü insanlar köleleşmiştir, sömürülmektedir. Soru kökünde de bu durum örneklendiğinden doğru yanıt C'dir.

İletişim alanındaki siyasal ekonomik yaklaşımlar, genel olarak ulusal ve uluslararası olmak üzere iki
alt bölümde de sınıflandırılabilir: (1) Ulusal siyasal ekonomi konularına eğilen yaklaşımlar, kapitalist iletişim sistemini ve etkinliklerini incelerler. Bu yaklaşımlar iletişim konusunda sosyo-ekonomik yapıya öncelik verirler. Bu bağlamda iletişim kurumlarının ekonomik yapısı, pazar ilişkileri, pazarın denetimi, tekelleşme, iletişim ürünlerinin üretimi ve dağıtımındaki ilişkiler, üretim biçiminin yapısı, iletişim alanında çalışanların örgütsel yapı içindeki yerleri, medya kuruluşlarının sahiplik yapısı gibi konuları araştırırlar. (2) Uluslararası ekonomik düzeni temel alan siyasal ekonomi yaklaşımları ise emperyalizm ya da yeni sömürgeciliğin genel iletişim yapısını incelerler. Bu yaklaşımla yapılan araştırmalar, iletişimle ilgili kurumsal ve teknolojik yapılarla ürünlerin ve ideolojilerin uluslar arasındaki transferi gibi konulara eğilirler. Buna göre II ve III numaralı öncüller, ulusal siyasi ekonominin; I ve IV numaralı öncüller ise uluslararası siyasi ekonominin incelediği konular arasında yer almaktadır.

Siyasal ekonomi yaklaşımı, kitle iletişim araçlarının hem “meta üretimi” ve değiş tokuşunda “artıdeğer” yaratıcıları olarak doğrudan bir rolü olduğunu hem de reklamcılık yoluyla meta üretiminin diğer kesimlerinde artı-değer üreterek dolaylı bir rol oynadığını gösterir. Bir mal yalnızca kullanım amacıyla değil de başka bir ürünle değiştirme ya da satma amacıyla üretiliyorsa “meta” olur. Doğru yanıt E'dir.

Eleştirel siyasal ekonomi bütüncüldür. Ekonomiyi ayrı ve uzmanlaşmış bir alan olarak ele almak yerine, ekonomik örgütlenme ile siyasal, toplumsal ve kültürel yaşam arasındaki etkileşimle ilgilenir. Kültür konusunda, özellikle ekonomik dinamiklerin kamusal kültürel anlatımın yayılım alanı ve çeşitliliği ile bunlardan farklı toplumsal grupların yararlanabilirliği üzerindeki etkiyi araştırırlar. Buna göre, soru kökünde verilen durum, eleştirel siyasak ekonominin bütncüllük özelliği ile doğrudan ilgilidir. Doğru yanıt A'dır.

Kültür emperyalizmi konusunda en çok siyasal ekonomik yorumlar ve kurum incelemelerinde bulunulmuştur. Schiller, medyanın dünya kapitalizmi içindeki yerini işaret ederek modern dünya sisteminin ideolojik bilişimsel altyapısı olan “çok uluslu şirketleri (ÇUŞ)” merkeze alarak, bu şirketler aracılığıyla modern dünya sisteminin nasıl reklamının yapıldığını, korunup yayıldığını anlatır. Medya aracılığı ile belli bir yaşam biçiminin özendirilmesi ve diğer yaşam biçimlerinden üstün olduğu anlayışının yayılmaya çalışması durumu da bu bağlamda kültürel emperyalizm kapsamında ele alınabilecek bir durumdur. Doğru yanıt D'dir.

Çok seslilik, liberal-çoğulcu kuramda önemli bir yer tutar. Farklı düşüncelere sahip kişilerin bu düşüncelerini toplumsal yaşamda açıkça dile getirebilmeleri anlamına gelen çok seslilik çağdaş demokrasilerin temelidir. Çok seslilik, düşünceyi açıklama ve ifade özgürlüğü ile yakından bağlantılıdır ve demokratik toplumlarda serbest pazarda iş gören kitle iletişim araçları çok sesliliğin sağlanmasının güvencesi olarak görülür. Ancak serbest pazar, doğası gereği tekelleşmeyi beraberinde getirir ve medya alanındaki tekelleşme farklı düşüncelerin ifade edilmesine engel olacağı için “tek sesliliğe” neden olur. Doğru yanıt E'dir.

Horkheimer ve Adorno, Aydınlanmanın Diyalektiği adlı eserlerinde, amaçlarının “insanlığın gerçekten
insani bir düzeye çıkmak yerine niçin yeni türden bir barbarlığa düştüğünü anlamak” olduğunu ifade ederler. Düşünürlere göre ekonomik üretkenliğin artışı bir yandan adil bir dünya için gereken koşulları yaratırken, diğer yandan da teknik aygıta ve bunu elinde tutan toplumsal gruplara halkın geri kalan kısmı üzerinde hadsiz hesapsız bir üstünlük kurmalarını sağlamaktadır. Ekonomik güçler karşısında birey tamamen hükümsüz bırakılmakta ve bu güçler toplumun doğa üzerindeki egemenliğini akla hayale gelmez bir düzeye çıkarmaktadır. Birey kullandığı aygıtın önünde görünmez hale gelirken geçimi yine bu aygıt tarafından çok daha iyi bir biçimde sağlanmaktadır. Kendilerine dağıtılan metaların niceliğiyle birlikte kitlenin acizliği ve güdülme olasılığı da adaletsiz bir biçimde artmaktadır. Buna göre D seçeneğinde verilen ifade Frankfurt Okulu temsilcilerinin görüşlerine uygun bir ifade değildir. Çünkü onlara göre ekonomik güçler, toplumun doğa üzerindeki egemenliği arttırmaktadır. Doğru yanıt D'dir.

Chomsky’nin propaganda modelinin süzgeçleri şöyle sıralanır:
• Birinci süzgeç, egemen medya şirketlerinin büyüklüğü, sahiplik yapısındaki yoğunlaşma, sahibinin serveti ve kâr yönelimidir.
• İkinci süzgeç, kitle iletişim araçlarının özel gelir kaynağı olarak reklamcılıktır.
• Üçüncü süzgeç, medyanın hükümet, iş dünyası ve finanse edilen“uzmanlar” tarafından sağlanan ve bu birincil kaynaklar ve iktidar temsilcileri tarafından onaylanan enformasyonu esas almasıdır.
• Dördüncü süzgeç, medyayı disiplin altına alma yoluyla “sert eleştiri”dir.
• Beşinci süzgeç, bir ulusal din ve denetim mekanizması olarak “antikomünizm” yani komünizm karşıtlığıdır.

BUuna göre I ve II numaralı öncüllerde verilen eşleştirmeler doğru III ve IV numaralı öncüllerde verilen eşleştirmeler yanlıştır. Doğru yanıt A'dır.

Deregülasyon ise yasal düzenlemelerin ortadan kaldırılarak kamu mallarının özel sektöre devredilmesidir. Kavram olarak “kuralsızlaştırma” ya da “serbestleştirme” gibi karşılıkları olan deregülasyon, kitle iletişiminin kamu gücünün denetiminden çıkmasını ifade eder. Bir başka deyişle kamu hizmeti sunması için devletler tarafından yönetilen ya da korunan medyalarla ilgili yasal düzenlemelerin kaldırılarak bu medyaların işletmesinin özel sektöre açılmasını anlatır. Örneğin televizyon yayınları kamu tekeli biçiminde düzenlenirken, deregülasyon politikalarıyla pazara girişteki bu tekel kaldırılmış ve yayıncılık alanı özel sektöre açılmıştır. Doğru yanıt B'dir.