İLETİŞİM ARAŞTIRMALARI

Araştırmacı, araştırması sırasında yöntem tasarımından kaynaklı olarak bir sorunla karşılaşmış ve bu sorunu aşamamış olabilir. Her ne kadar sorun alanları barındıran bir araştırmadan kaçınmak gerekse de, bu belirli nedenlerle sağlanamamış̧ olabilir. Bu koşulda araştırmacı bu sınırlılığın ne olduğunu, neden kaynaklandığını, aşılmak için neler yapıldığını ve neden aşılamadığını raporunda açıklar. Araştırma sınırlılıklarının diğer bir nedeni kapsamdır. Araştırmacı kendi araştırmasının kapsamı dahilinde ilgilendiği soruna/soruya cevap üretebilmiş olabilir. Ancak araştırmanın daha kapsayıcı bilgelere işaret edebilmesi için farklı ve/veya tamamlayıcı kapsamda araştırmalar yapılması gerektiğini fark etmiş olabilir. Yöntem ya da kapsamdan kaynaklı bu sınırlılıklar daha sonra yapılacak çalışmalara kılavuzluk etmesi açısından raporda belirtilir.

Bahsedilen örnekte araştırma birinci sınıf öğrencilerini konu almış ancak bazı sebeplerden dolayı çalışma kapsamında ikinci sınıf öğrencileriyle de çalışmayı gerçekleştirmenin olumlu olacağı belirtilmiştir. Bu durum daha sonra çalışmayı inceleyen araştırmacılara yol göstermesi açısından çalışmanın sınırlılığını göstermektedir.

Bilimsel bilginin tabi tutulduğu tekrarlı sınamalar aynı zamanda bilimin kendine yönelik “eleştirel” yapısını ortaya koymaktadır.

Değişkenler gözlenirken, değişkenlerin değişim durumları kaydedilir ve bağımsız değişkendeki değişimin bağımlı değişkende yarattığı değişim düzeyi belirlenir. Bilimsel araştırmalarda, bağımsız değişkende gözlenen her bir düzey için, bağımlı değişkendeki düzey gözlenmekte, dolayısıyla bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileme düzeyi ölçülmektedir. Bu “gözlenen olgulardaki değişimin ölçümlenmesi” olarak açıklanır.

Bir araştırmaya başlarken; araştırmacının, araştırdığı konuyla ilgili geçmişte yapılmış çalışmaları bilmesi gerekir. Bu; araştırmacının kavrayışının gelişmesi, neyi, hangi kapsamda ve nasıl araştıracağını belirlemesi için bir zorunluluktur. Bunun için de araştırmacı literatür taraması yapar, İnternet veri tabanlarından ve basılı kaynaklardan materyal toplar.

Bilimsel bir araştırmada amaç; araştırmaya imkan tanıyacak kadar geniş ancak, belirgin bir alanda sonuç belirtmeyi mümkün kılacak kadar dar olmalıdır.

Olguların kendi yapısına ve diğer olgularla gösterdiği neden sonuç ilişkilerinin “niteliğine yönelik” tekil gözlemlerden hareketle genelleyici olgusal yargılara (tüm’e) ulaşmaya “tümevarım” denir.

Tümevarım yaklaşımında “teorik / olgusal genelleme” hedeflenir. Tümevarım yaklaşımıyla yapılan keşifsel ve kavramsallaştırmaya yönelik çalışmalar bizi teorilere götürür.

Bilimsel bir araştırmanın amaçları dikkate alındığında; sınamanın “tümdengelim” yaklaşımı olduğu söylenebilir. Teorilerdeki olgusal ve ilişkisel önermelerden (tüm’den) hareketle hipotezler oluşturup, teorinin ilgili önermesinin geçerli olup olmadığını sınamaya “tümdengelim” denir.

Bilimsel araştırmanın sınırlılıkları gelecek araştırmalarda ne yapılması ve ne yapılmaması konularında bilgilendirici öneriler olarak araştırma raporunda açıklanır. Araştırmacı, araştırma sırasında karşılaştığı sorun ya da sorunlarla ilgili olarak, sınırlılığının ne olduğunu, neden kaynaklandığını, aşmak için neler yaptığını ve neden aşılamadığını raporunda belirtir. Bu rapor konu üzerinde yapılacak sonraki araştırmalar için bir yol gösterici durumunda olacaktır.

“Nesnellik”; bulguların tekrarlı sınamalarda aynı sonuca işaret etmesi durumudur. Sosyal bilimlerde nesnellik argümanı sağlamanın yolu; öznel bakış açılarına sahip farklı araştırmacıların, belirli sistematik gözlem teknikleri yoluyla aynı sonuca ulaşabilmeleridir.

İnsanların yaşadıkları dünyayı anlayabilmek, davranışlarını istendik sonuçlar elde edecek şekilde yönlendirebilmek ve böylece hedeflerine ulaşmak için bilgiye ihtiyaçları vardır. Dağarcığınızda pek çok farklı kaynaktan edinilmiş pek çok farklı bilgi vardır. Örneğin dünyada iyi insan olmanın ve iyi şeyler yapmanın ahirette cennete gitmek için gerekli olduğu, “dini önermelerden” gelen bir bilgidir. Pek çok insan için hayat içinde davranışlarını belirleyici bir referans olabilir. Büyükler başlamadan yemeğe başlamamak gerektiğini öğrenmiş olabilirsiniz. Bu bilgi size “gelenekler” yoluyla aktarılmıştır. Bir gün size büyükbabanız, “iyi bir evlilik hayatı için tuş olmayı baştan kabul etmek gerektiğini” söylemiştir ve 17 siz bu nasihattan hareketle eşinizin ısrarcı olduğu bir konuda diklenmemek gerektiğini öğrenmişsinizdir. Büyükbabanız sizin için bir otorite figürüdür ve söylediklerinin doğru olduğunu değerlendirmektesinizdir. Yani “otorite” diğer bir bilgi kaynağıdır. Şanslı kaleminiz olmadan girdiğiniz sınavlarda düşük not aldığınızı düşünmektesinizdir. Bu “kişisel deneyimden” gelen bir bilgidir. Dün baktırdığınız kahve falında çok şanslı bir döneme girdiğiniz ve işinizde yükseleceğiniz söylenmiştir. Bu tip “hurafeler” de bazılarınca bir bilgi olarak değerlendirilebilir. Özetle; her birinin kaynağı ve niteliği farklı olmakla birlikte, dini referanslar, gelenekler, otorite, kişisel deneyimler (bazıları için hurafeler dahi) alternatif bilgi kaynaklardır. Bilim de bir bilgi kaynağıdır ve bazı temel niteliksel özellikler açısından diğer bilgi kaynaklarından ayrılır.

Bilimsel araştırmaların raporlamasında belirli ilkeler vardır. “Yöntem” bölümü, bilimsel araştırma raporlarında yer alan temel bölümlerden biridir. Bu bölümde araştırma amacına “nasıl” ulaşılacağı ve “neden” böyle yapılmasının tercih edildiği gerekçeleriyle açıklanır. Bunun nedeni sonraki araştırmalarda aynı yöntem tasarımıyla gözlemlerin “tekrarlanabilirliğine” olanak sağlamaktır. Böylece birbirinden bağımsız farklı araştırmacılar; farklı katılımcılar ve/veya farklı ürün grupları üzerinde aynı araştırmayı “tekrarlayabilirler”. Örneğin Eskişehir’de Anadolu Üniversitesi İletişim Fakültesi öğrencileri 18 örneklenerek yapılan bir çalışmada; ders anlatımlarında görsel materyal kullanımının, derse olan ilgiyi (görsel materyal kullanmamaya kıyasla) artırdığı bulunmuş olabilir. Bu araştırmanın raporlamasında, araştırmacı nasıl bir yöntemle bu bulguya ulaştığını açıklar. Böylece farklı bir araştırmacı Amerika’da bir üniversitede farklı öğrenciler üzerinde aynı çalışmayı tekrarlayabilir. Bu yaklaşım bilimsel bilginin diğer bir ayırt edici özelliğine işaret eder; “tekrarlanabilirlik”. Bilimsel bilginin tekrarlanabilirliği, sınanabilmeyi sağlar. Bir araştırmanın bulguları, farklı araştırmacılar tarafından tekrarlı sınamalara tabi tutulur. Böylece; “ders anlatımlarında görsel materyal kullanımı, derse olan ilgiyi artırır” gibi bir önerme güvenilir bilgi niteliğine kavuşur. Defalarca sınanan bilgi güvenilir bir genelleme yapmaya imkân verir.

Değişkenler gözlenirken, değişkenlerin değişim durumları kaydedilir ve bağımsız değişkendeki değişimin bağımlı değişkende yarattığı değişim düzeyi belirlenir. Yani bilimin diğer bir ayırt edici niteliği “gözlenen olgulardaki değişimin ölçümlenmesi”dir. Büyük babanın bir otorite olarak, iyi bir evlilik için kabullenici yaklaşım gösterme önerisi getirdiğinden bahseden örneği hatırlayın. Ne kadar kabullenici olursanız, ne kadar daha mutlu bir evlilik yaşarsınız? Otoriteden gelen bilginin ölçümlenmesi söz konusu değildir. Oysa bilimsel araştırmalarda, bağımsız değişkende gözlenen her bir düzey için, bağımlı değişkendeki düzey gözlenmekte, dolayısıyla bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileme düzeyi ölçülmektedir. Doktora gittiğiniz zaman hastalığınızın durumuna göre size belirli bir dozda ilaç önermektedir. Doktorların ilaç dozu belirleme pratiği, daha önce yapılmış bilimsel araştırmalardan gelmektedir. Aksi takdirde doktorlar hastalarına reçete ettikleri ilaçlarda alınması uygun olan dozu öngöremezlerdi. Yani, farklı ilaç dozlarının, hastalığın seyri üzerindeki etkisi ölçülerek çıkarımlarda bulunulmaktadır. Ölçme yaklaşımı, iletişim alanında yapılan bilimsel çalışmalarda da uygulanabilir. Örneğin alternatif iletişim araçlarının, mesajın hatırlanırlığına etkisini bilmek istediğimizi düşünün. Görsel ve işitsel olarak iki farklı kanaldan aynı mesaj gözlem grubuna iletilir ve belirli bir süre sonra mesajları hatırlamaları istenir. Böylece alternatif kanallarla iletilen mesajın hatırlanırlık düzeyleri ve düzeyler arasındaki fark ölçüm sonuçlarıyla verilebilir. Katılımcı grubun niteliği ve/veya iletilen mesajın niteliği farklılaştırılarak ölçme işlemine devam edilebilir. Böylece; hangi gruba, hangi tür mesajlarda, hangi iletişim aracının kullanılmasının uygun olduğu önerilebilir. Diğer bilgi türlerinde, değişkenlerinin gözlenen değerlerinin ölçülmesi yönünde bir yaklaşım yoktur.

Bu nedir sorusuna karşılık; “İletişim nedir”, “mesaj nedir”, “algı nedir” gibi sorular örnek olarak verilebilir. “Bu nedir” sorusu, bilimde “kavramsallaştırma” amacına yönelik araştırmaların sorusudur. Kavramsallaştırma, bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumların açıklamasını içerir. Diğer bir deyişle kavramları; bir olguya dair gözlenmiş ortak bir karakteristik yapı, özellik ve durumları niteleyen “etiketler” olarak düşünebiliriz. Olgulara yönelik belirli kavramsal tanımlar yapılmadan olgular arası ilişkileri incelemek anlamsız ve imkânsızdır. Çocuk ve ebeveyn iletişimini incelediğinizi düşünün. Çocuk, ebeveyn ve iletişim olgularının kavramsal tanımları olmadan böyle bir araştırma imkânsız olurdu. Bu nedenle öncelikle çocuk nedir, ebeveyn nedir, iletişim nedir sorularının cevaplarını ortaya koymak gerekir. Kavramsallaştırma bilimsel araştırmada sonraki amaçlar açısından da yol göstericidir.

Literatür; belirli bir konu ile ilgili geçmişte yapılmış çalışmalara verilen genel addır. Literatür kelimesinin yerine “yazın” ifadesi de kullanılmaktadır. Her iki kelimede nitelenen aynıdır. Bir araştırmaya başlarken; araştırmacının, araştırdığı konuyla ilgili geçmişte yapılmış çalışmaları bilmesi gerekir. Bu; araştırmacının kavrayışının gelişmesi, neyi, hangi kapsamda ve nasıl araştıracağını belirlemesi için bir zorunluluktur. Bunun için araştırmacı literatür taraması yapar. Literatür taraması için internet ortamında bulunan bilimsel veri tabanlarından veya basılı pek çok materyalden faydalanılabilir. Yeni araştırmacılar için başlangıçtaki en büyük zorluk çok büyük hacimdeki literatürden uygun kaynakları seçebilmektir. Doğru literatür seçimine yardımcı ilk kılavuz samimi bir “merak”tır. Araştırmanın başlangıç aşamasında önünde binlerce literatürle karşı karşıya olan araştırmacı karanlıkta kaybolmuş gibidir. Merak edilen ve ilgi duyulan bir konuda okumak daha akıcı ve verimli olur ve karanlıkta yol aramak için araştırmacıya güç verir. Literatür okumaları devam ettikçe araştırmacı için “amaç” belirginleşmeye başlar. Amaçla birlikte beliren “kapsam”, okunacak literatürün sınırlanmasına yardımcı olur. Bunun yanı sıra araştırma sonucunda teorik ve pratik alana yapılabilecek “katkı hedefi”nın netleşmesi de literatürü sınırlamada diğer bir yardımcıdır. Teorik ve pratik anlamda sizin araştırdığınız alana özgü konuların tartışıldığı kaynakları tespit edersiniz. Bu kaynaklarda sizinle aynı meraka ve benzer amaçlara sahip araştırmacıların raporlarına ulaşabilirsiniz. “Alana özgü kaynaklar”ın bilgisine ulaştığınızda karanlık tünelin ucunda ışık gözükmeye başlar. Alanda neyin eksik olduğunun, sizin ne yapabileceğinizin bilincine ulaşırsınız. Bu aşama, araştırmanın amacının, kapsamının, öngörülen katkısının ne olduğunun ve gözlem süreçlerinin nasıl belirleneceğinin tam olarak belirgin olduğu aşamadır. Bu noktada araştırmacı kendi araştırma raporunun “literatür sunumu” bölümünü yazmaya başlar. Araştırma raporlarındaki literatür sunumu, yapılan yeni araştırmanın amacına, önemine ve katkısına dayanak olacak önceki araştırmaların serimi için yapılır. Araştırmacının daha önce incelediği pek çok sayıdaki literatür arasından kendi araştırması açısından gerekli gördüğü araştırmalara atıfla yazılır. Araştırmacının literatüre yaptığı atıflar; halen bilinenden, yeni keşfedilecek ya da sınanacak olana geçişte, “nirengi” görevi görürler. Araştırmacı literatür sunumunda geçmiş çalışmaların açığa çıkardığı alanları nirengi alarak hangi alanlarda hâlâ belirsizlik olduğunu gösterir ve bu belirsizliği gidermenin önemini tartışır. Araştırmacının literatürde belirsiz olduğunu düşündüğü veya tekrar sınanması gerektiğini düşündüğü alanlar araştırmanın kapsamı açısından yol göstericidir.

Bilimsel araştırmanın kapsamı bir araştırmanın ele aldığı konunun sınırlarını belirleme işlemidir. Bir araştırmacı, yaptığı araştırmanın sınırlarını net olarak belirlemeden; uygun literatür taraması yapamaz, doğru şekilde gözlem yapıp veri toplayamaz, bulguları yorumlayamaz ve bilimsel bilgi birikimine katkı yapacak soyutlamayı gerçekleştiremez. 20 Kapsam belirleme işi öncelikle araştırmanın amacından gelir. Amaç araştırmaya imkân tanıyacak kadar geniş ve fakat belirgin bir alanda bir sonuç belirtmeyi mümkün kılabilecek kadar dar olmalıdır. Örneğin “elmalar neden düşer” konusunu araştıracağını belirten bir araştırmacının, soruyu/sorunu hangi kapsamda ele alacağı belirsizdir. Elmaların düşme nedeni incelenirken dikkate alınabilecek alternatif kapsamlar olabilir. Örneğin; “meyve olgunlaşma süreci”, “elmanın kütlesel çekimi”, “besin döngüsü içinde mevsimlerin rolü”, “taşıma elemanının ağırlığa direnci” alternatif kapsamlara sadece birkaç örnektir. Amacın hangi kapsamda belirlendiği, dayanak alınacak ve test edilecek teorileri tamamen farklılaştırır. Besin döngüsü içinde elmanın olgunlaşma, düşme ve çürüme sürecine dair araştırma yapan birinin, ağırlık ve direnç teorilerine atıf yapması anlamlı olmaz. Araştırmanın kapsamı neyin/kimin, ne zaman, nasıl gözleneceği ile de ilişkilidir.

“Yöntem” bölümü, bilimsel araştırma raporlarında yer alan temel bölümlerden biridir. Bu bölümde araştırma amacına “nasıl” ulaşılacağı ve “neden” böyle yapılmasının tercih edildiği gerekçeleriyle açıklanır. Diğer bir deyişle; araştırma amaçlarına ulaşmak için, neyin/kimin; nerede, nasıl gözlendiği ve gözlemin neden böyle yapıldığı detaylı biçimde açıklanır. Özetle, yöntem bölümünde araştırmada yapılacak gözlemlere ve gözlem süreçlerine dair tüm detaylar anlatılır. Böylece, bu araştırmanın bulgularının güvenilirliğini sınamak isteyebilecek sonraki araştırmacılar açısınından “tekrarlanabilirlik” sağlanır. Birbirinden bağımsız farklı araştırmacılar; farklı katılımcılar ve/veya farklı ürün grupları üzerinde sizinle aynı gözlem (veri toplama) teknik ve süreçlerini uygulayarak bulgularınızı sınayabilirler. Bilimsel araştırmanın yönteminin tekrarlanabilirliğe uygun raporlanmasının dışında “araştırma amaçlarına uygun” olarak da tasarlanması gerekir.

Bir bilim adamı alanında ne kadar yetkin olursa olsun, yapılan her araştırmada sınırlılıklar vardır. Araştırmanın sınırlılığı, bir araştırmanın “kapsamından” ve/veya “yöntem tasarımından” kaynaklanabilir. Araştırmacının bu sınırlılıkların farkında olması ve araştırma raporunda açıkça belirtmesi gerekir. Bir araştırmanın sınırlılıkları gelecek araştırmalarda ne yapılması ve hatta ne yapılmaması konusunda öneriler olarak araştırma raporunda açıklanır.

Nesnel ifadesi en genel haliyle “düşünceden bağımsız olan” demektir ve sosyal bilimler “insani olarak öznel” oldukları için tamamen nesnel olamazlar (Rubin ve Babbie, 1989: 40,62). Bu nedenledir ki sosyal bilimlerdeki nesnellik argümanını araştırmacının nesnelliğiyle ilişkilendirmek doğru olmaz. Sosyal bilimlerde nesnellik argümanını sağlamanın yolu; öznel bakış açılarına sahip farklı araştırmacıların, belirli sistematik gözlem teknikleri yoluyla aynı sonuca ulaşabilmeleridir (Rubin ve Babbie, 1989: 62). Yani “nesnellik”; bulguların tekrarlı sınamalarda aynı sonuca işaret etmesi durumudur. Nesnellik argümanının karşılanması için, araştırma gözlem sürecinin tekrarlanabilir nitelikte raporlanması önemlidir.