İLETİŞİM ARAŞTIRMALARINDA NİTEL YÖNTEMLERİ

Nitel araştırmada amaç, araştırılan konu hakkında betimsel ve gerçekçi açıklamalar yapmaktır. Bunu sağlamak için toplanan verilerin ayrıntılı ve derinlemesine olmasına çalışılır. Bununla beraber, araştırmaya katılan bireylerin görüşleri ve deneyimleri de mümkün olduğunca doğrudan sunulmaktadır. 

Nitel araştırma daha çok bir olgunun varlığına ve anlamına yönelirken, nicel araştırma bir olgunun ne derece var olduğuna, başka bir deyişle araştırılan konunun sayısal özelliklerine yönelmektedir. Örneğin, nicel bir araştırmayla televizyon izleyicilerinin hangi programları tercih ettikleri ya da yaş gruplarına göre izlenen program türleri belirlenebilir. Nitel bir araştırmayla ise, izleyicilerin neden o programları tercih ettikleri ve nasıl anlamlandırdıkları incelenebilir. Bu anlamda nitel araştırmalar, iletişim araştırmacıları tarafından büyük önem taşımaktadır.

Nicel ve nitel araştırmalar arasındaki farklar, sosyal ve fen bilimleri arasındaki farklardan ortaya çıkmıştır. Sosyal bilim araştırmacıları, fen bilimlerine özgü bilimsel yöntemleri kullanarak toplumları ve kültürleri incelemişler ve açıklamaya çalışmışlardır. Oysaki sosyal bilimlerde araştırılan değişkenleri kontrol etmek çok fazla olanaklı değildir, çünkü insan davranışları doğası gereği içinde bulunduğu ortama göre sürekli değişmektedir. 

Araştırma yöntemi, araştırmanın amacına uygun biçimde örneklem seçiminin yapılması, veri toplama araçlarının geliştirilmesi, verilerin toplanması, çözümlenmesi ve raporlaştırılması gibi tüm araştırma sürecini belirleyen ilkelerdir. 

Etnografik Araştırma (ethnographic research), Olgubilim (fenomenoloji), Kuram Oluşturma (grounded theory), Durum Çalışması (case study), Eleştirel Söylem Çözümlemesi (critical discourse analysis), Yorumlayıcı Çözümleme (hermeneutic analysis), Göstergebilim (semiotic analysis) ve Eylem Araştırması (action research) gibi çok çeşitli nitel araştırma yöntemleri bulunmaktadır. 

Haber metinleri üzerinde yapılan söylem çözümlemeleri, makro yapı ve mikro yapı olarak iki bölümde çözümlenmektedir. 

Makro yapı çözümlemeleri, tematik ve şematik olmak üzere ikiye ayrılır. Tematik Çözümlemede: Üst başlık, başlık, alt başlık, haber girişleri ve fotoğraflara yer verilir. Şematik Çözümlemedeyse: Durum (haberin sunumu, sonuçları, ardalan bilgisi, bağlam bilgisini) ve yorum (haber kaynakları ve olayın taraflarının sözlü tepkileri) bilgilerine yer verilir. 

Göstergebilim, en genel anlamıyla göstergeleri (işaretleri) inceleyen bir bilimdir. Temeli mantık ve dilbilimine dayanır. 

Nitel araştırmalarda elde edilen nitel veri, sayılardan oluşan bir yapı içinden değil daha çok sözlü ve yazılı metinlerden toplanmaktadır. Bu araştırmalarda olası veri kaynakları ise, katılımcılarla yapılan görüşmeler, gözlemler ve dokümanlardır. 

Görüşme sürecinde; görüşmeyi yürüten ve soruları yönelten kişi görüşmeci, görüşme yapılan ve araştırma konusuyla ilgili bilgileri sağlayan kişi ise görüşülen ya da katılımcı olarak nitelendirilmektedir. 

Sabırlı, doğal ve nesnel olmalı. Katılımcıya güven vermeli. Farklı bakış açılarına saygı duymalı. Empatik dinleme becerilerine sahip olmalı. Katılımcıyı sorgulamadan ve yargılamadan kaçınmalı. Araştırmanın amacını bilmeli ve soruları önceden çalışmalı. Katılımcının soruları doğru anlamasına çaba göstermeli. Yeterli olmayan yanıtlar için ek sorular sorabilmeli. Katılımcıyı yanıt vermeye teşvik etmeli. Katılımcının yanıtlarını etkileyecek yorumlardan kaçınmalı. Görüşmenin gizlilik kurallarına bağlı kalmalı. Ses ya da görüntü kaydını yürütebilecek teknik beceriye sahip olmalı. 

Görüşme türleri; yapılandırılmamış görüşme, yarı yapılandırılmış görüşme ve yapılandırılmış görüşme şeklinde üçe ayrılır. 

Yapılandırılmamış görüşme, genellikle gözlem sırasında araştırmacı ile katılımcı arasında oluşan sosyal etkileşime dayalı, soruların önceden belirlenmediği bir görüşme türüdür. Araştırmacı, katılımcı ile sohbet tarzında gerçekleştirdiği görüşmede, katılımcının anlatımına göre kendiliğinden gelişen sorular oluşturmaktadır. Dolayısıyla, araştırmacı her katılımcıdan farklı yapıda veri elde edebilir ve gerekli veriyi toplayabilmek için aynı katılımcıyla birden fazla görüşme yapmak durumunda kalabilir. Araştırmacının amacı, görüşme sürecinde katılımcının bakış açısından katılımcının sosyal gerçekliğini daha iyi anlayabilmektir. 

Betimsel ve içerik çözümlemesi olarak ikiye ayrılır. Betimsel çözümleme yaklaşımında elde edilen veriler, belirlenen temalara göre sınıflandırılır ve yorumlanır. Bu temalar, araştırma sorularıyla, görüşme ve gözlem sürecinde kullanılan sorularla oluşturulabilir. Burada amaç, elde edilen bulguları belirli bir sistematik yaklaşımla düzenleyerek yorumlamak ve okuyucuya sunmaktır. İçerik çözümlemesinde ise kodlama yoluyla elde edilen veriler kategorilere ayrılır, bu kategoriler arasındaki ilişkiler ortaya çıkarılır ve buna dayalı olarak temalar ve alt-temalar saptanır. Kısaca, elde edilen veriler belirli temalara dayalı olarak bir araya getirilerek düzenlenir ve yorumlanır.

İçerik çözümlemesi; verilerin kodlanması, temaların bulunması, verilerin kodlara ve temalar göre düzenlenmesi ve tanımlanması, bulguların yorumlanması olarak dört aşamadan oluşmaktadır.   

Elde edilen bilgiler incelenerek anlamlı bölümlere ayrılır ve her bölümün kavramsal olarak ne ifade ettiği saptanır. Bunlar sözcük, cümle, paragraf ya da bir sayfalık veri olabilir. Bu bölümler, kendi içinde bir anlamlı bir bütün oluşturmalıdır. Her bölüm de araştırmacı tarafından isimlendirilir. Bu kodlar bir ya da birkaç sözcükten oluşabilir. 

Nitel araştırmalarda ise geçerlik ve güvenirlik anlayışı farklılık göstermektedir. Nitel araştırmada geçerlik, araştırma sonuçlarının doğruluğunu ifade ederken, güvenirlik ise araştırma sonuçlarının tekrar edilebilirliğini belirtmektedir. 

İç geçerlik, araştırma sonuçlarına ulaşırken izlenen yaklaşımların, çalışılan gerçekliği ortaya çıkarmadaki yeterliğine ilişkin geçerliktir. İç geçerliği sağlamak amacıyla araştırmacı; veri toplama, analiz ve yorumlama sürecinde tutarlı olmalı, tutarlılığı nasıl sağladığını belirtmeli, sürekli elde ettiği sonuçların gerçeği yansıtıp yansıtmadığını değerlendirmeli ve bunu açık ve anlaşılır şekilde açıklamalıdır. Dış geçerlik, araştırmada elde edilen sonuçların benzer gruplara aktarılabilir olmasıdır. Nitel araştırmada sonuçlar, deneyimler ve örnekler biçiminde benzer durumlara genelleme yapılabilmektedir. Araştırmacının, raporu okuyan kişiye araştırmanın tüm aşamaları hakkında ayrıntılı olarak bilgi vermesi gerekmektedir. Okuyucu doğrudan genelleme yapamayacaktır, ancak deneyimlerden yararlanacaktır. Bu yaklaşımda da ayrıntılı betimlemeler araştırmanın dış geçerliğini artırmaktadır. 

Uzun süreli etkileşim, derinlemesine veri toplama, çeşitleme, uzman incelemesi ve katılımcı teyididir. 

Aktarılabilirliği artırmak için önerilen stratejiler; ayrıntılı betimleme ve amaçlı örnekleme yapmaktır. Ayrıntılı betimleme; veri toplama araçlarıyla elde edilen verilerin yeterince açıklanmasıdır. Okuyucuya yorum katmadan ve verinin doğasına mümkün olduğu ölçüde sadık kalınarak veriler aktarılır. Örneğin, bu amaçla doğrudan alıntılar kullanılabilir. Amaçlı örnekleme; nitel araştırmada aktarılabilirliği artırmak amacıyla kullanılmaktadır. İncelenmek istenen tipik durumlar ya da bunların değişkenlik gösteren özellikleri için tercih edilmektedir. Ayrıca, amaçlı örneklemle, araştırma süreci içinde ek örneklemeler yapılabilir.