İKTİSAT TARİHİ

19. yüzyılda Avrupa nüfusu ikiye katlandı. Buna karşılık Avrupalıların yerleşmiş olduğu alanlar dışındaki dünya nüfusu % 20’den biraz daha fazla bir artış gösterdi. Oysa 20. yüzyılda Avrupa’da nüfus artışı dururken dünyanın diğer bölgelerinde nüfus hızla çoğalmaya başladı. Bu artışın büyük bölümü İkinci Dünya Savaş’ından sonra gerçekleşti.

20. yüzyılda ekonomik kaynaklar açısından en önemli gelişme, enerji alanında oldu. On dokuzuncu yüzyılda kömür, sanayileşen ülkelerde temel enerji kaynağı iken, 20. yüzyılda başta petrol ve doğal gaz olmak üzere yeni enerji kaynakları büyük ölçüde kömürün yerini aldı. Petrol ticari olarak 19. yüzyılda üretilmeye başlandığı halde, yalnızca aydınlanma ve yağlama amacıyla kullanılmaktadır. 1980’lı yıllara gelindiğinde, dünya enerji üretiminin % 64’nü petrol ve doğal gazdan oluşturmaktadır.

Dünyada ilk hesap makinesi 1830’larda icat edildi. Yirminci yüzyılın başlarında ticari amaçlarla birkaç kaba mekanik alet kullanılmaktaydı. Günümüzde ise saniyeden daha kısa bir sürede binlerce karmaşık hesaplamayı yapabilen elektronik bilgisayarlar bulunmaktadır.

1913 yılında hareketli montaj bandı sisteminin icadı ile seri üretime geçildi. Hareketli montaj bandı ile kitle üretime başlaması geniş istihdam imkânı yarattı. Örnek olarak hareketli montaj bandı sistemiyle kitle üretime geçen otomobil sanayii, ABD ve Avrupa imalat sanayilerinin en geniş istihdam alanlarından biri oldu.

Birinci Dünya Savaşı sonrasında önemli problemleri, ekonomik milliyetçiliğin doğuşu ile parasal ve mali problemlerdi. Birinci Dünya Savaşı sonunda yapılan Paris Barışı sonucunda; Almanya savaş öncesi ekili alanların % 15’ini, demir rezervlerinin dörtte üçünü, kömür yataklarının dörtte birini yitirdi. Afrika ve Pasifik’teki Alman sömürgeleri müttefiklerce işgal edildi. Almanya savaş tazminatı ödemeye de mahkûm edildi.

ABD savaşın en büyük finansman sağlayıcısıydı.

Altın standardı; para değerinin altın karşılığının yasa ile tespit edildiği ve milli paraların sabit bir kur üzerinden altın cinsinden tanımladığı para sistemidir.

Birinci Dünya Savaşı sonrasında, 1925 yılında İngiltere savaş öncesi parite ile altın standardına döndü.

1930 yılların parasal ve mali kargaşasında pek çok ülke döviz kontrolü uygulamaya başlamıştır.

Döviz kontrolü; ödemeler sıkıntısı çeken ülkelerde dış ticaretin ve sermaye transferinde dövizin alım ve satımının belirli kısıtlamalara tabi olmasıdır.

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) 1961 yılında kurulmuştur. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün amacı; ileri sanayi ülkelerinin az gelişmiş ülkelere yardımlarını koordine etmek, makro ekonomik politikalar üzerinde uzlaşma imkânları aramaktadır.

1973 yılından itibaren farklı zamanlarda dünyanın çeşitli bölgelerini farklı derecelerde etkileyen ve büyüme hızını düşüren 4 büyük ekonomik kriz yaşanmıştır. Bu şoklar sırası ile:

İlk şok: 1970’lerde hızla yükselen enflasyon, uluslararası para düzeninin çöküşünden ve OPEC’in ham petrol fiyatlarını 3-4 katına yükseltmesinden kaynaklanmış ve özellikle de gelişmiş ülke ekonomilerini önemli ölçüde etkilemiştir.

İkinci şok: 1980’lerin başlarında Latin Amerika ülke ekonomilerini sarsan borç kriziydi.

Üçüncü şok: 1990’larda Japon senetlerinin fiyatlarının düşmesinin, dünyanın bu en dinamik ekonomisinde yarattığı deflasyonist etkiden doğmuştu.

Dördüncü şok: 1991’de Doğu Avrupa ülkeleri üzerindeki Sovyet kontrolünün son bulması, COMECOM ticaret anlaşmalarının geçerliğini yitirmesi, Varşova Paktı’nın dağılması ve yıkılan Sovyetler Birliğinin yerine 15 ayrı devletin kurulasına neden olmuştu.

Avrupa dışında ortaya çıkan hızlı nüfus artışının nedeni, ölüm oranlarındaki büyük düşüştü.

Basra Körfezi’ni çevreleyen Ortadoğu ülkeleri, dünya pazarına en çok petrol arz eden bölgedir.

1969’da ilk kez insan aya ayak bastı. İnsanoğlu böylece yeni bir çağı başlattı. Bu olay insanoğlunun haberleşme alanında aldığı mesafenin de çok açık bir göstergesiydi.

Avrupa’nın büyük güçleri arasındaki rekabet yerini iki yeni süper güç olan ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki Soğuk Savaş olarak adlandırılan ekonomik, siyasi ve askeri rekabete bıraktı. Bu rekabetin sonucunda Avrupa, Doğu ve Batı olarak ikiye bölündü. Doğu Bloku, Sovyetler’in egemenliği altına girerken demokratik Batı ülkeleri politik ve ekonomik olarak ABD’ye bağlandı. 1949’da Çin’de Komünist Parti iktidara geldi. 

Soğuk savaş nedeniyle Doğu-Batı Bloku ülkeleri arasındaki ticaret de büyük ölçüde azaldı. İkinci Dünya Savaşı sömürgeciliğe büyük bir darbe vurdu. 1960’ların ortalarına gelmeden Avrupalı sömürgeciler, Asya ve Afrika’daki tüm sömürgelerinin bağımsızlıklarını tanımak zorunda kaldılar.

İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki 25 yılda dünya nüfusunun dörtte üçü dışa kapalı ekonomilerde yaşıyordu. İstisnalar Batı Avrupa, Kuzey Amerika, Avustralya, Malezya, Japonya ve çoğu Güneydoğu Asya’da bulunan az sayıdaki ülke idi.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası iş birliği arzusu oldukça güçlüydü. İki
taraflı anlaşmalar yerine uluslararası düzeyde çok taraflı anlaşmalar yoluyla dünya ticareti sisteminin yeniden canlandırılması çabaları savaş sırasında başlamıştı. 1944’te bu alanda iki uluslararası kuruluşun temeli atıldı: Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası (IBRD).

Refah Devleti: Düşük gelirli vatandaşları için eğitim, sağlık, sosyal güvenlik gibi
alanlarda asgari standartları sağlama yükümlülüğünü üzerine alan devlettir.

Yeni-merkantilizm: Günümüzde devletin ekonomik canlanmayı veya kalkınmayı sağlamak amacıyla ihracatı artırmak için dış ticarete müdahale etmesidir.

Avrupa ülkelerinden farklı olarak savaştan çok daha güçlü olarak çıkan ABD, ekonomik olarak net borç alan bir ülke iken net borç veren bir ülke durumuna geldi.

Marshall Planı: 1947 yılında ABD dışişleri Bakanı George Marshall’ın Harvard Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada temelleri atılan ve Avrupa’da savaştan zarar gören ülkelerin ekonomilerinin ayağa kalkması için tek taraflı olarak yapılan yardımları kapsayan programın adıdır.