İKTİSAT TARİHİ

Asya toplumları, bazı Avrupalı tarihçiler ve toplum bilimciler tarafından toprakta özel mülkiyetin bulunmadığı, rasyonel pazar organizasyonundan ve bürokratik yönetim şekillerinden yoksun, değişme dinamiği olmayan, tarih dışı toplumlar olarak nitelendirilmiştir. Ayrıca Doğu devletlerinde tarım için vazgeçilmez olan sulama sistemlerini kontrol eden yöneticilerin toplumu tam bir baskı altına alarak kişisel teşebbüsün ve temsili kurumların gelişmesine izin vermedikleri ileri sürülmüştür. “Doğu despotluğu” olarak ifade edilen ve sosyo-ekonomik gelişmeyi engellemekle suçlanan bu yönetim modeli, modern zamanlarla birlikte Avrupa’nın Asya toplumları üzerinde kurmaya çalıştığı hegemonyanın önemli bir meşrûiyet gerekçesi olarak geniş ölçüde kullanılmıştır.

Siyasi bütünleşmenin sonuçlarından biri de bu geniş bölgede para birliğinin sağlanması oldu. İslam fetihlerinden önce Bizans bölgesinde altın, Sasani topraklarında ise gümüş paraların kullanıldığı tek metalli para sistemleri geçerliydi. İlk başlarda Müslümanlar devraldıkları bu sistemi bir süre devam ettirdiler. Yedinci yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4.25 gramlık dinar adlı altın ve 2.97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi. Yeni para sistemi zengin kıymetli maden stokları ve yeni kaynaklarla beslenerek üç yüzyılı aşan bir süre parasal istikrar sağlandı. Arap paraları Hristiyan dünyada bile büyük itibar kazandı.

İslam tüccarlığı itibarlı bir meslek olarak görüyordu. Hz. Muhammed peygamberliğinden önce ticaretle uğraşmıştı. Faizin dinen yasaklanmış olması Müslüman tüccarları çeşitli ortaklık şekillerini ve kredi kurumlarını geliştirmeye teşvik etti. Müslüman devletler kervan yolları üzerinde yol güvenliğini sağlayıcı tedbirler alarak, yolculara hizmet sunacak kervansaraylar kurarak, şehirlerde çarşılar inşa ederek, pazarlarda rasyonel ve tutarlı liberal ekonomik politikalar uygulayarak, gümrük tarifelerini düşük tutarak, yabancı tüccara can ve mal güvenliği başta olmak üzere çeşitli imtiyazlar tanıyarak ticarete aktif destek verdiler.

İslam dünyasının tüm şehirleri ve bölgeleri arasında insanlar, fikirler, mallar ve sermaye serbestçe dolaşmaktaydı. Müslümanlar Avrupa ve Asya arasındaki teknoloji transferine de aracılık ettiler. Manyetik pusula ve kağıt yapımı gibi Çin teknolojileri Müslümanlarca Avrupa’ya ulaştırıldı.

Kırsal nüfusun bir bölümü de aşiretler halinde göçebe ya da yarı göçebe olarak yaşıyor ve geçimini özellikle küçükbaş hayvancılıkla sağlıyordu.
Tarım sektörüyle ilgili önemli bir kurum taşra yönetiminin ve kırsal ekonominin temelini oluşturan tımar sistemiydi. Orta Çağ ekonomisi temelleri üzerinde kurulu bir toplumda büyük bir imparatorluk ordusunun ihtiyaçlarını karşılama gereğinin bir sonucu olarak ortaya çıkan bu sistem, imparatorluğun mahalli yönetim şeklinin, mali, sosyal ve zirai politikalarının şekillenmesinde büyük ölçüde etkili oldu.

Para kıtlığı ve daha önemlisi pazar ekonomisinin fazla gelişmemiş olması, Orta Çağ devletlerinin temel bir problemiydi. Osmanlı devletinde, tarıma dayalı bir ekonomide devletin en önemli gelir kaynağı olan öşür vergisini köylü para yerine ürün olarak ödüyordu.

Diğer Orta Çağ devletleri gibi Osmanlı Devleti de ürün olarak alınan bu vergileri paraya çevirecek bir mali örgüte sahip olmadığından harcamalarını karşılayabilmek için vergi gelirlerini mültezimlere ihale etmek, yani belirli bir bedel karşılığında satmak zorunda kalıyordu. İltizam olarak adlandırılan bu yöntemde gelirlerinin bir bölümünü mültezimlere kaptıran devlet, askerlerin ücretlerini ödemek için yeterli fonları toplayamıyordu. Bu yüzden devletin zirai vergi gelirleri, ücretleri karşılığında doğrudan doğruya toplayacak sipahi olarak adlandırılan askerlere tahsis edilerek problem çözümleniyordu.

14. yüzyılda Osmanlı devletinin yükselişi politik ve ticari ağırlığın büyük ölçüde
Batı Anadolu’ya kaymasına yol açtı. Bu durum, ticaret yollarını da etkiledi. Bursa,
Osmanlı ekonomisinde ve Doğu-Batı ticaretinde önemli rol oynamaya başladı.
Osmanlı ipek sanayinin merkezi olan Bursa, ayrıca Avrupa’nın yünlü dokumaları
karşılığında İran ham ipeği ile baharat ve diğer Hint mallarının değiştirildiği aktif
bir pazar konumuna yükseldi.

Osmanlı şehirlerinin gelişmesinde ve fizik planlarının oluşumunda külliye kurumu önemli rol oynamıştır. Külliyeler cami, medrese, hastane, kervansaray, han, çeşme, yol ve köprüler gibi kuramlarla birlikte, bunların bakımı için gelir sağlayan han, çarşı, kervansaray, hamam, değirmen, boyahane, mezbaha ve sabunhane gibi ticari ve sınai tesisleri de kapsıyordu.
Külliyeler genellikle vakıf olarak kuruluyordu. Vakıflar sistemi, İstanbul’da ve diğer şehirlerde kültürel ve ticari tesislerin kurulmasında önemli rol oynamıştır.

Amerika kıtasında tarım Eski Dünyadan bağımsız olarak keşfedilmişti. Ana ürün mısırdı. Domates, kabak, fasulye ve patates diğer önemli ürünlerdi. Kızılderililerin köpek dışında yararlandıkları tek ehli hayvan yük taşıma işlerinde kullanılan lama idi. Etinden, yününden ve derisinden yararlanılan lamalar sırtlarında insan taşımıyor, araba ya da saban çekmiyorlardı.