İKTİSAT TARİHİ

Avrupa ve özellikle de Batı Avrupa 16. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıla kadar dünyanın ekonomik açıdan en dinamik ve en hızlı büyüyen bölgesi olarak sadece dünya ekonomisinin oluşmasını sağlamakla kalmadı, aynı zamanda dünyanın diğer bölgelerinin ortaya çıkan dünya ekonomisine katılma zamanının ve şeklinin belirlenmesinde de önemli bir rol oynadı. Ancak 16. yüzyıl öncesinde Batı Avrupa dünyanın ekonomik açıdan birbirinden ayrılmış farklı ekonomilerinden sadece biri durumundaydı. Bu bölümde modern zamanlar öncesinde Avrupa dışında Asya, Afrika ve Amerika kıtalarındaki ekonomilerin performansları ve yapısal özellikleri değerlendirilecektir.

Asya toplumları, bazı Avrupalı tarihçiler ve toplum bilimciler tarafından toprakta özel mülkiyetin bulunmadığı, rasyonel pazar organizasyonundan ve bürokratik yönetim şekillerinden yoksun, değişme dinamiği olmayan, tarih dışı toplumlar olarak nitelendirilmiştir.

Arabistan’da kısmen yerleşik vaha tarımı yapılmasına ve Mekke gibi şehir merkezleri bulunmasına karşılık Araplar esas olarak göçebe bir toplumdu. Daha sonra ele geçirilen topraklar Arabistan’a göre daha az kuraktı ve Mezopotamya ve Nil gibi uygarlığın beşiği olmuş bölgeleri de kapsıyordu. Müslümanlar bu bölgelerde ve diğer yerlerde sulamaya dayalı tarım uygulaması yaptılar ve Güney İspanya gibi bazı bölgelerde yüksek verimli ileri tarım yöntemleri geliştirdiler.

Araplar Hindistan ve Güneydoğu Asya’dan getirdikleri bitki ve ağaç türlerini batıya doğru önce İran, Irak, Suriye’ye ve daha sonra da Akdeniz’in iki kıyısındaki bölgelere yayarak adeta bir ‘yeşil devrim’ gerçekleştirdiler. Pirinç, şeker kamışı, pamuk, turunçgiller ve karpuz gibi ürünleri bölgede ilk kez yetiştiren Müslümanlar geliştirdikleri aşılama teknikleri ile de meyve ağaçlarını çeşitlendirdiler ve kalitelerini önemli ölçüde yükselttiler.

Siyasi bütünleşmenin sonuçlarından biri de bu geniş bölgede para birliğinin sağlanması oldu. İslam fetihlerinden önce Bizans bölgesinde altın, Sasani topraklarında ise gümüş paraların kullanıldığı tek metalli para sistemleri geçerliydi. İlk başlarda Müslümanlar devraldıkları bu sistemi bir süre devam ettirdiler. Yedinci yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4.25 gramlık dinar adlı altın ve 2.97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi. Yeni para sistemi zengin kıymetli maden stokları ve yeni kaynaklarla beslenerek üç yüzyılı aşan bir süre parasal istikrar sağlandı. Arap paraları Hristiyan dünyada bile büyük itibar kazandı.
İskenderiye, Şam ve Kahire gibi geçmiş dönemlerin önemli şehirlerinin Müslümanların eline geçmesiyle çoğu Müslümanlar koyun, keçi, at, deve ve nadiren sığır besleyen göçebe topluluklar olarak kalsa da, İslam uygarlığı esas olarak bir şehir uygarlığına dönüştü. Başta kağıt olmak üzere ipekli ve pamuklu kumaş ile halı üretimi tüm şehirlerde gelişen sanayi kolları arasındaydı. Ticaret yollarıyla birbirine bağlanan bu şehirler gerek şehirde esnaf tarafından üretilen ve gerekse uzak mesafelerden ithal edilen mallar için önemli tüketim merkezleriydi.

İslam uygarlığının önemli bir zirvesini oluşturan Endülüs 10. yüzyılın başlarında 1 milyonu şehirli olmak üzere 10.3 milyon nüfusa sahipti. Başkent Kordoba yarım milyon nüfusluydu. Endülüs’ün ekonomik temeli o dönemin en gelişmiş teknolojisine sahip olan tarımıydı. Bol yağışlı muson iklimine ait doğu bitki ve ağaçlarının İslam dünyasının kurak ikliminde yetiştirilebilmesi için yer altı kanalları ve su çarkları gibi eski uygarlıklara ait tekniklerden yararlanılarak karmaşık bir sulama sistemi geliştirildi. Akdeniz dünyasının bir özelliği olan bağcılık ve zeytincilik gibi faaliyetler de bölgede önem kazandı. Endülüs’te sanayi ve madencilik faaliyetleri de gelişmişti. Önceleri Doğu’dan gelen ipekli, keten, yünlü ve pamuklu kumaşlar zamanla ithal ikamesi yoluyla içeride üretilerek Avrupa’ya ve İslam dünyasına ihraç edilmeye başlandı. Kağıt, deri ve çelik sanayileri de önemli ölçüde gelişti. Bakır, demir ve civa iç ve dış talebi olan ham maddelerdi. Kereste nispeten kurak ve ormanı kıt İslam dünyası için değerli bir malzemeydi.

Coğrafi keşiflere kadar Müslümanlar, Avrupa ve Asya arasındaki ticarette tek aracı konumundaydılar. Uzak mesafeli ticaretin gelişebilmesi için gerekli altyapı Müslüman dünyasında her yönüyle sağlanmıştı. Taşıma imkânları yeterliydi. Seyahat eden tüccarların yol güvenliğiyle ilgili gerekli tedbirler alınmıştı. Alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelebileceği ve piyasa şartları hakkında bilgi sahibi olabileceği pazarlar ile genel kabul gören ödeme ve finansman araçları gelişmişti. İş anlaşmazlıklarının çözümlenebileceği hukuki bir çerçeve mevcuttu. İslam dünyasının tüm şehirleri ve bölgeleri arasında insanlar, fikirler, mallar ve sermaye serbestçe dolaşmaktaydı. Müslümanlar Avrupa ve Asya arasındaki teknoloji transferine de aracılık ettiler. Manyetik pusula ve kağıt yapımı gibi Çin teknolojileri Müslümanlarca Avrupa’ya ulaştırıldı.

Araplar hem karada, hem denizlerde seyahat ettiler. Arap denizi olarak adlandırılan Hint Okyanusu’nun kuzey bölümüne yüzyıllarca Arap tüccar ve denizcileri hükmettiler. Müslüman tüccarlar, Hint okyanusunun rüzgar şartlarını çok iyi biliyorlardı; deneyimli rehberleri, astronomi ve denizcilikle ilgili geniş bilgileri ve gelişmiş gemicilik araçları bulunuyordu. Bazı Müslüman tüccarlar Çin’e kadar giderek limanlarında koloniler kurdular.

Osmanlı devleti siyasi kariyerine küçük bir sınır devleti olarak başladı. Daha sonra dönemin lojistik teknolojisinin imkân verdiği en uç sınırlara kadar sürekli genişleyerek bir imparatorluğa dönüştü. İmparatorluk içinde önemli bir siyasi ve ekonomik rol oynayan İstanbul, Anadolu’da ve Balkanlar’da Akdeniz ve Karadeniz’e kıyısı olan zengin tarım topraklarını kapsayan geniş bir hinterlanda sahipti. Anadolu ve Balkanların insan gücü ve diğer kaynaklarının İstanbul’un avantajlı konumuyla kontrol edilmesi imparatorluğun gücünün temelini oluşturuyordu.

Osmanlı ekonomisi temelde geçimlik bir tarım ekonomisiydi. Nüfusun büyük bir bölümü kırsal alanda yaşıyor ve çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Üretimle ilgili kararları alan ve üretimin organizasyonun gerçekleştiren bağımsız küçük üretici konumundaki köylüler arasında, işledikleri toprak büyüklüğü ve elde ettikleri gelir düzeyi itibariyle önemli bir farklılaşma görülmüyordu. Kırsal nüfusun bir bölümü de aşiretler halinde göçebe ya da yarı göçebe olarak yaşıyor ve geçimini özellikle küçükbaş hayvancılıkla sağlıyordu.

16. yüzyılda Osmanlıların Doğu-Batı ticaretindeki rolünü tehdit eden önemli bir gelişme Portekizlilerin Ümit Burnu yoluyla Hindistan’a ulaşmalarıydı. Ancak Osmanlılar, Kızıldeniz’i güvenlik altına alarak Portekiz’in baharat ticareti üzerinde tekel oluşturma teşebbüsüne engel oldular. On altıncı yüzyıl boyunca geleneksel ticaret yolları canlılığını sürdürdü. Bazı kısa kesintilere rağmen Halep, Kahire, İstanbul ve Bursa Avrupalı tüccarın Doğu mallarını bulabildiği aktif bir pazar olma özelliğini korudu.

Doğu despotluğu, doğu devletlerinde tarım için vazgeçilmez olan sulama sistemlerini kontrol eden yöneticilerin toplumu tam bir baskı altına alarak kişisel teşebbüsün ve temsili kurumların gelişmesine izin vermediği yönetim modelidir.

1000 yılında İslam dünyasının toplam nü- fusu 28 milyona ulaştı.

7. yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4.25 gramlık dinar adlı altın ve 2.97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi.

Tarım sektörüyle ilgili önemli bir kurum taşra yönetiminin ve kırsal ekonomi- nin temelini oluşturan tımar sistemiydi. Orta Çağ ekonomisi temelleri üzerinde kurulu bir toplumda büyük bir imparatorluk ordusunun ihtiyaçlarını karşılama gereğinin bir sonucu olarak ortaya çıkan bu sistem, imparatorluğun mahalli yö- netim şeklinin, mali, sosyal ve zirai politikalarının şekillenmesinde büyük ölçüde etkili oldu.

Mültezim, iltizam yoluyla vergi gelirlerini satın alan kişidir.

Merkez hazinesi kendisine ait gelirlerin tahsilini sağlamak amacıyla mukataa adı verilen mali birimler oluşturmuştu.

Sung dönemi (960-1279) Çin uygarlığının sanat, edebiyat ve felsefede olduğu kadar ekonomi, teknoloji ve yönetim alanlarında da zirveye ulaştığı dönem oldu.

Amerika kıtasında tarım Eski Dünya’dan bağımsız olarak keşfedilmişti. Ana ürün mısırdı.

Doğu Afrika’da deniz kabuğu ticarette takas zorunluluğunu ortadan kaldırmak için para olarak kullanılıyordu.

Müslümanlar 13. yüzyıldan İngiliz egemenliğine kadar Hindistan’da yönetimi ellerinde bulundurdular.