İKTİSAT TARİHİ

Alpler, Pireneler ve İngiliz kanalı gibi yeterli sayıda doğal engel politik bütünleşmeyi imkânsız kılmasa da askeri olarak güçleştiriyordu. Bu nedenle de Avrupa’da Asya ile kıyaslandığında küçük bir kıta olmasına rağmen tarihi boyunca imparatorluklar yerine birbirleriyle rekabet eden küçük siyasi birimler yaşama şansı bulabilmişti.

Orta Çağda Avrupa toplumunu, her bölgede farklı ölçüde dağılmış olan üç etki şekillendirmekteydi. İlk etki karmaşık kültürü, kurumları ve gelenekleri ile Roma’nın mirasının etkisiydi. Bu etki kıtanın güney ve güneydoğu bölgelerinde daha belirgindi.

Avrupa nüfusu 1347 ile 1400 arasında 80 milyondan 45 milyona düştü. Bu süre boyunca savaşlar, açlıklar, kıtlıklar ve salgın hastalıklar Avrupa’yı kasıp kavurdu.

Şehirler birer değişim ve imalat yeri haline geldikten sonra süratle büyüdü. Bu büyümenin temelinde yığın halinde göç hareketi yatıyordu.

İlk iki cümlede verilenler ağır saban kullanımının, üçüncü ifade ise üçlü tarla rotasyonunun avantajıdır.

14. yüzyılın başlarında ilk ateşli toplar ve mekanik saatler ortaya çıktı.

Poliçe, paranın bir bölgeden diğerine transferinin güvenli bir aracıydı. Poliçe zamanla bir kredi aracı haline de gelirken yaygın şekilde para yerine de kullanıldı. Poliçenin ekonomiye katkısı, sermayeyi oldukça likit ve uluslararası ölçüde mobil hale getirmesiydi.

Serf köylü, köleden farklı olarak lordun kişisel mülkü değildi.

Hansa, Orta Çağda önce 13. yüzyılda Alman liman şehirleri Hamburg ve Lübeck tarafından kurulan, daha sonra da ikiyüz kadar şehir ve kasabanın katılımı ile ortaya çıkan ticari birliğin adıdır.

Orta Çağda en geniş ve yaygın sanayi kolu, dokumacılıktı. Kumaş, Avrupa’da her ülkede, her bölgede ve hatta her evde üretiliyordu.

Orta Çağda Avrupa toplumunu, her bölgede farklı ölçüde dağılmış olan üç etki şekillendirmekteydi:
• İlk etki karmaşık kültürü, kurumları ve gelenekleri ile Roma’nın mirasının etkisiydi. Bu etki kıtanın güney ve güneydoğu bölgelerinde daha belirgindi.
• İkinci etki, Avrupa topraklarına yerleşen ve yerli halkla kaynaşan ancak bazı karakteristik özelliklerini de koruyan Cermen istilacılarının etkileri idi. Bu etki ise kuzeyde daha belirgindi.
• Üçüncü etki, evrensel kilise kurumlarından kaynaklanıyordu. Kilisenin etkisi din, politika ve ekonomide hissedilmekteydi.

Orta Çağ Avrupa’sının ekonomik performansı farklı alt dönemlerde ele alınabilir. İlk olarak 476 ile 1000 yılları arasındaki yaklaşık yarım binyıllık bir süreyi kapsayan ve Karanlık Çağ veya Erken Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde Avrupa tam bir siyasi kargaşa ve ekonomik düşüş içindeydi. Bu dönemde Avrupa’da feodal bir siyasi yapı ve malikaneler ekonomisi gelişti. Yaklaşık 1000 yıllarından 14. yüzyılın başlarına kadar devam eden ve İleri Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görüldü.
Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyüdü; şehirler canlandı; kültürel bir gelişme oldu. Batı feodal ekonomisi, Müslümanlara karşı haçlı seferleri ile Avrupa içinde göç ve kolonizasyon faaliyetleri ve dışarıda ticari üsler kurma şeklinde görülen çarpıcı bir genişleme gösterdi.

Yaklaşık 1000 yıllarından 14. yüzyılın başlarına kadar devam eden ve İleri Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görüldü. Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyüdü; şehirler canlandı; kültürel bir gelişme oldu. Batı feodal ekonomisi, Müslümanlara karşı haçlı seferleri ile Avrupa içinde göç ve kolonizasyon faaliyetleri ve dışarıda ticari üsler kurma şeklinde görülen çarpıcı bir genişleme
gösterdi.
Daha sonra 14. ve 15. yüzyıllarda (Geç Orta Çağ) ekonomik bir kriz yaşandı. Büyük ölçekli malikane tarımının, sanayinin ve uluslararası ticaretin gerilediği bu dönemde nüfus da salgın hastalıklar nedeniyle önemli ölçüde azaldı. Asiller arası savaşlar ve yaygın köylü isyanları bu krizin siyasi göstergeleriydi.

Bir ekonomik sistemin işleyişini sağlayan iki temel unsurdan birini oluşturan talebi çok çeşitli faktörler belirler. Coğrafi farklılıklar talebi önemli ölçüde etkiler: Sibirya’da ve Arabistan’da yaşayan insanların talepleri farklıdır. Sosyokültürel faktörler de talebin belirlenmesi açısından önemlidir. İslam dini şarap içmeyi yasaklarken, Katolik ayinlerinde şarap bir kutsama aracıdır. Ancak talebi etkileyen en önemli faktör, nüfusun büyüklüğü ile yaş yapısı ve cinsiyet dağılımıdır. İnsanların olmadığı bir yerde ihtiyaçlar da yoktur. İhtiyaçlar yoksa talep de yoktur

Orta Çağda Avrupa nüfusunun iki önemli özelliği vardı. İlk olarak, Avrupa nüfusu genç bir nüfustu. Nüfus yapısı sürekli olarak genç yaş gruplarının lehine bir özellik gösteriyordu. İkinci olarak da 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar süren artışlara rağmen Avrupa nüfusu nispeten azdı. Demografik genişlemenin en yüksek düzeyinde bile en büyük ülkeler, 10-18 milyon arasında nüfusa sahipti ve pek az metropol şehir 100.000 nüfusa ulaşıyordu. Avrupa nüfusu yüksek doğum oranı nedeniyle genç ve yüksek ölüm oranı sebebiyle düşük kalmıştı.

Sanayi öncesi Avrupa’da doğum kontrolünün temel aracı evliliğin sınırlanmasıydı. Avrupa’da hem hiç evlenmemiş insanların oranı diğer toplumlara göre daha yüksekti, hem de ortalama evlilik yaşı zamandan zamana, sınıftan sınıfa ve bölgeden bölgeye değişmekle birlikte oldukça ileriydi. Orta Çağ Avrupa’sında kızların eski Roma İmparatorluğu’nda ve Asya toplumlarında olduğu kadar erken yaşlarda evlenmesi örnekleri nadirdi. Kızların ortalama evlilik yaşı 25’ti.

Savaşlar, Orta Çağ Avrupa’sında veba kadar yaygındı. Savaşlarda karşılaşılan acımasızlık ve vahşet örnekleri hayalleri zorlayacak türdendi. Kuşatmalar çoğu zaman işkence ve katliamla sonuçlanıyordu. Yine de savaşlar diğer iki felakete göre daha az doğrudan ölüm sebebiydi. Savaşın yol açtığı asıl yıkım, açlığa ve bunun sonucunda da salgın hastalığa neden olmasından kaynaklanıyordu. Orta Çağ ordularının hijyen koşulları olağanüstü derecede kötüydü. Bu nedenle de salgınlar, savaşların sık karşılaşılan bir yan ürünüydü. Ordular savaştan çok salgınları yayarak ölüm oranları üzerinde etkili oluyordu. Savaşlarda ürünlerin, sürülerin ve tarım aletlerinin yağma edilmesi ise açlık ve kıtlığı beraberinde getirerek yaygın şekilde ölümlere yol
açıyordu. Savaşlar, sermayeyi yok ettiğinden sağ kalanlar büyük bir açlık ve kıtlıkla karşı karşıya kalıyorlardı.

Açlık ve kıtlığa karşı alınan en temel tedbir, imkânların elverdiği ölçüde bolluk yıllarında oluşturulan büyük yiyecek stoklarıydı. Bu yiyecek stoklarından beslenerek çoğalan fare nüfusu, veba ve tifüs salgınlarına yol açarak yüksek bir negatif dışsal ekonomiye neden oluyordu. Açlık ve kıtlık dönemlerinde ölüm oranları çarpıcı şekilde yükseliyordu. Ayrıca yetersiz beslenme insanların bağışıklık sistemini zayıflattığı için salgın hastalıklardan kaynaklanan ölümlerin sayısında da artışlar görülüyordu.

Salgınların sıklığı ile nüfus yoğunluğu ve şehirleşme arasında da sıkı bir bağ bulunuyordu. Şehir ve kasabalarda sağlık tedbirleri yok denecek düzeydeydi. Fareler, pireler ve bitler boldu. Şehir sakinlerinin içme suyunu temin ettiği su kuyuları temiz değildi. Kişisel hijyen şartlarına dikkat edilmiyordu.

Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılışını takip eden yüzyıllarda Avrupa’da şehirler önemini kaybetmişti. 10 ve 12. yüzyıllar arasında Avrupa’da şehirlerin yeniden doğuşu, Batı Avrupa tarihinde bir dönüm noktası oldu. Bu dönemde hem pek çok yeni şehir doğdu hem de mevcut şehirler büyüdü. Dönem içinde Avrupa’da on binden fazla nüfuslu şehirlerde yaşayan nüfusun oranı hemen hemen sıfırdan %6’ya yükseldi.