İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Bu yüksek ekonomik performansın temelinde İngiliz toplumunun karşılaştığı güçlükleri yeni gelişmelere bir başlangıç haline getirebilme gücü yatıyordu. İngiliz ekonomisi karşılaştığı çeşitli meydan okumalara, sağlıklı bir organizma gibi başarılı ve yaratıcı cevaplar verebilmişti. İngilizler 1550’lerden sonra yünlü dokuma sektöründe artan ölçüde dış rekabetle karşılaştıklarında yenilgiyi kabul etmediler. İspanyol zulmünden kaçarak İngiltere’ye yerleşen Güney Hollandalıların da yardımıyla süratle Hollandalıların üretim metotlarına kayan İngilizler yabancı tüccarın İngiltere’ye gelip yün ve yünlü kumaş almasını beklemeyerek artan ölçüde kendileri, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da yeni pazarlara girdiler.

Osmanlı ilerleyişine karşı Avusturya, İspanya, Portekiz, İran ve Rus mukavemetinin giderek güçlenmesiyle bol ganimetli, kısa süren ve vergi gelirlerini artırıcı savaşlar sona erdi. Sınır bölgelerini koruma, silahlanma ve asker barındırma maliyetleri önemli ölçüde arttı. Öte yandan imparatorluk ordusunun temelini oluşturan sipahiler geleneksel silahlar kullanan atlı askerlerdi. On altıncı yüzyılda ateşli silahların önem kazanması imparatorluğun gücüne çok şey katan tımar sistemini sarstı. Tımarlı sipahi sayısı oldukça azaldı. Kaldı ki, mevcut olanlar da savaşa uygun değildi. Bu yüzden ateşli silahlarla donanmış ve maaşları merkezi hazine tarafından ödenen yeniçerilerin sayısı sürekli olarak artırıldı. Klasik askeri organizasyondaki değişme mali yapıyı da etkiledi. Merkezi hazinenin artan gelir ihtiyacını karşılamak için tımarlara ait toprakların vergi gelirlerine el konuldu.

Kalkış (take-off), Amerikalı iktisatçı Rostow’un geliştirdiği bir kavramdır. “İktisadi gelişme aşamaları teorisi”ne göre 5 aşamadan üçüncüsüdür. Gelişmeye karşı direnç gösteren engeller yıkılmıştır. Gelişmenin güçleri bu aşamada topluma hakim olur. Gelişme geri döndürülemez bir noktaya gelmiştir.

Avrupa medeniyetinin Amerika’ya tanıttığı diğer özellikler ateşli silahlar ve alkol
ile çiçek, tifüs ve grip gibi salgın hastalıklardı. Avrupalıların beraberlerinde getirdikleri
mikroplar bölgeyi ele geçirmede kullandıkları en güçlü silahlardı. Bu hastalıklar
yerli halk arasında süratle yayılarak yaygın ölümlere yol açtı. Orta Amerika’daki
Aztek ve Maya toplumlarının yerli halkı 16. yüzyılın sonunda birkaç milyona düştü. Bir bütün olarak kıtanın nüfusu 16. yüzyılın başı ile sonu arasında 20 milyondan 11 milyona indi.

Batı Avrupa’ya kıymetli maden akışının ikinci önemli sonucu faiz hadlerinin düşmesiydi.

On altı ve 17. yüzyıllardaki yeniliklerin çoğu mevcut teknolojilerdeki küçük iyileştirmelerden ibaretti. Avrupa’da pazar ekonomisinin gelişmesi müteşebbisleri üretim maliyetlerini azaltmaya ve tüketici taleplerine süratle cevap vermeye teşvik etti. Sanayinin en önemli kolu dokuma sektörüydü. Bu dönemde de dokuma sanayii dağınık bir haldeydi.

On altıncı yüzyılda mali metotları daha gelişmiş ve karmaşıklaşmış olarak zengin altın ve gümüş stoklarına olan ilgi devam etti. Külçecilik olarak adlandırılan bu ekonomik politika ülke içinde mümkün olduğu kadar çok altın ve gümüş biriktirmeyi amaçlıyordu. İspanya ve Portekiz bu amaca deniz aşırı sömürgeleri aracılığıyla ulaşmaya çalıştılar. Fransa, İngiltere ve Hollanda’nın kolonileri çok az altın ve gümüş ürettiğinden onlar için kıymetli maden elde etmenin tek yolu dış ticaretti. Bu çerçevede lehte bir dış ticaret dengesi büyük önem taşıyordu. Eğer ihracat ithalatı aşarsa bu genel olarak ülkeye altın girişine yol açacaktı. Aksine ithalat ihracatı aşarsa, açık altın ve gümüş ihracı ile finanse edilecekti. Çünkü o dönemde altın ve gümüş farklı ülkeler arasında büyük borçların tek ödeme aracıydı.

Colbertizm: Devlet eliyle geliştirilen sanayi kuruluşlarına ve altyapıya önem veren, aşırı ekonomik milliyetçi bir merkantilist uygulamaya verilen addı.

Yeni Dünya’dan akmaya başlayan altın ve gümüş, yüzyılın sonunda en yüksek düzeyine ulaşarak İspanya İmparatorluğu’nu Avrupa’nın en zengin ülkesi haline getirmişti.
Bu elverişli şartlara rağmen İspanya ekonomik gelişmeyi başaramadı. Ekonomik
gerileme halkın hayat standartlarının düşmesi, kıtlık ve salgın olaylarının artması
ve 17. yüzyılda da nüfusun azalması şeklinde kendini gösterdi. İspanya’nın
ekonomik düşüşünde pek çok faktör yanında yöneticilerin yanlış ekonomik politika
ve uygulamaları da önemli rol oynadı. İspanya kralları, Hristiyan Avrupa’yı
birleştirme gayretiyle çok büyük savaşlara giriştiler ve bu savaşların finansmanı
için ağır vergiler koydular. Nispi yoksulluğuna rağmen İspanyol halkı 16. yüzyılda
Avrupa’da en ağır vergi yükü altında olan milletti.

İtalya’da ücretler 17. yüzyılın başlarında diğer ülkelerin çok üzerindeydi. Bu
yüksek ücretler daha yüksek bir iş gücü prodüktivitesi ile dengelenmiş olsaydı,
İtalya bu durumdan zarar görmeyebilirdi. Ancak İtalyan imalatçılarının eski ve
geri üretim ve organizasyon tekniklerini kullanmayı sürdürmekte ısrar etmesi nedeniyle
İtalyan işçisinin prodüktivitesi de İngiliz, Fransız ve Hollandalı işçiden daha düşüktü

Hollandalıların ekonomik başarılarının temeli, dünyanın her yerinde her şeyi diğer ülkelerin tüccarlarından daha ucuza satabilmeleriydi.İngiltere’nin ekonomik
büyümesinin en önemli nedeni dış ticaretinde görülen büyük genişlemeydi.

17. ve 18. yüzyıldaki enflasyon Osmanlı ekonomisini altüst etti; bürokrasiyi kötümserleştirdi, sosyal dengeleri bozdu.

Asya toplumları, bazı Avrupalı tarihçiler ve toplum bilimciler tarafından toprakta özel mülkiyetin bulunmadığı, rasyonel pazar organizasyonundan ve bürokratik yönetim şekillerinden yoksun, değişme dinamiği olmayan, tarih dışı toplumlar olarak nitelendirilmiştir. Ayrıca Doğu devletlerinde tarım için vazgeçilmez olan sulama sistemlerini kontrol eden yöneticilerin toplumu tam bir baskı altına alarak kişisel teşebbüsün ve temsili kurumların gelişmesine izin vermedikleri ileri sürülmüştür. “Doğu despotluğu” olarak ifade edilen ve sosyo-ekonomik gelişmeyi engellemekle suçlanan bu yönetim modeli, modern zamanlarla birlikte Avrupa’nın Asya toplumları üzerinde kurmaya çalıştığı hegemonyanın önemli bir meşrûiyet gerekçesi olarak geniş ölçüde kullanılmıştır.

Siyasi bütünleşmenin sonuçlarından biri de bu geniş bölgede para birliğinin sağlanması oldu. İslam fetihlerinden önce Bizans bölgesinde altın, Sasani topraklarında ise gümüş paraların kullanıldığı tek metalli para sistemleri geçerliydi. İlk başlarda Müslümanlar devraldıkları bu sistemi bir süre devam ettirdiler. Yedinci yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4.25 gramlık dinar adlı altın ve 2.97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi. Yeni para sistemi zengin kıymetli maden stokları ve yeni kaynaklarla beslenerek üç yüzyılı aşan bir süre parasal istikrar sağlandı. Arap paraları Hristiyan dünyada bile büyük itibar kazandı.

İslam tüccarlığı itibarlı bir meslek olarak görüyordu. Hz. Muhammed peygamberliğinden önce ticaretle uğraşmıştı. Faizin dinen yasaklanmış olması Müslüman tüccarları çeşitli ortaklık şekillerini ve kredi kurumlarını geliştirmeye teşvik etti. Müslüman devletler kervan yolları üzerinde yol güvenliğini sağlayıcı tedbirler alarak, yolculara hizmet sunacak kervansaraylar kurarak, şehirlerde çarşılar inşa ederek, pazarlarda rasyonel ve tutarlı liberal ekonomik politikalar uygulayarak, gümrük tarifelerini düşük tutarak, yabancı tüccara can ve mal güvenliği başta olmak üzere çeşitli imtiyazlar tanıyarak ticarete aktif destek verdiler.

İslam dünyasının tüm şehirleri ve bölgeleri arasında insanlar, fikirler, mallar ve sermaye serbestçe dolaşmaktaydı. Müslümanlar Avrupa ve Asya arasındaki teknoloji transferine de aracılık ettiler. Manyetik pusula ve kağıt yapımı gibi Çin teknolojileri Müslümanlarca Avrupa’ya ulaştırıldı.

Kırsal nüfusun bir bölümü de aşiretler halinde göçebe ya da yarı göçebe olarak yaşıyor ve geçimini özellikle küçükbaş hayvancılıkla sağlıyordu.
Tarım sektörüyle ilgili önemli bir kurum taşra yönetiminin ve kırsal ekonominin temelini oluşturan tımar sistemiydi. Orta Çağ ekonomisi temelleri üzerinde kurulu bir toplumda büyük bir imparatorluk ordusunun ihtiyaçlarını karşılama gereğinin bir sonucu olarak ortaya çıkan bu sistem, imparatorluğun mahalli yönetim şeklinin, mali, sosyal ve zirai politikalarının şekillenmesinde büyük ölçüde etkili oldu.

Para kıtlığı ve daha önemlisi pazar ekonomisinin fazla gelişmemiş olması, Orta Çağ devletlerinin temel bir problemiydi. Osmanlı devletinde, tarıma dayalı bir ekonomide devletin en önemli gelir kaynağı olan öşür vergisini köylü para yerine ürün olarak ödüyordu.

Diğer Orta Çağ devletleri gibi Osmanlı Devleti de ürün olarak alınan bu vergileri paraya çevirecek bir mali örgüte sahip olmadığından harcamalarını karşılayabilmek için vergi gelirlerini mültezimlere ihale etmek, yani belirli bir bedel karşılığında satmak zorunda kalıyordu. İltizam olarak adlandırılan bu yöntemde gelirlerinin bir bölümünü mültezimlere kaptıran devlet, askerlerin ücretlerini ödemek için yeterli fonları toplayamıyordu. Bu yüzden devletin zirai vergi gelirleri, ücretleri karşılığında doğrudan doğruya toplayacak sipahi olarak adlandırılan askerlere tahsis edilerek problem çözümleniyordu.

14. yüzyılda Osmanlı devletinin yükselişi politik ve ticari ağırlığın büyük ölçüde
Batı Anadolu’ya kaymasına yol açtı. Bu durum, ticaret yollarını da etkiledi. Bursa,
Osmanlı ekonomisinde ve Doğu-Batı ticaretinde önemli rol oynamaya başladı.
Osmanlı ipek sanayinin merkezi olan Bursa, ayrıca Avrupa’nın yünlü dokumaları
karşılığında İran ham ipeği ile baharat ve diğer Hint mallarının değiştirildiği aktif
bir pazar konumuna yükseldi.