İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 17

Orta çağda Kuzey Avrupa maden kaynakları bakımından oldukça zengindi. Demir ve kömür gibi iki önemli madenin başlıca kaynakları İngiliz adalarının merkezinden başlayarak Belçika ve Kuzey Fransa ile Orta Ren topraklarından doğuya doğru uzanan bir kemer üzerinde bulunuyordu. Ayrıca Silezya’da ve diğer yerlerde sayısız ikincil kaynaklar vardı. Doğru cevap E'dir.

Orta Çağ Avrupa’sının ekonomik performansı farklı alt dönemlerde ele alınabilir.

İlk olarak 476 ile 1000 yılları arasındaki yaklaşık yarım binyıllık bir süreyi kapsayan ve Karanlık Çağ veya Erken Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde Avrupa tam bir siyasi kargaşa ve ekonomik düşüş içindeydi. Bu dönemde Avrupa’da feodal bir siyasi yapı ve malikaneler ekonomisi gelişti.

Yaklaşık 1000 yıllarından 14. yüzyılın başlarına kadar devam eden ve İleri Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görüldü. Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyüdü; şehirler canlandı; kültürel bir gelişme oldu. Batı feodal ekonomisi, Müslümanlara karşı haçlı seferleri ile Avrupa içinde göç ve kolonizasyon faaliyetleri ve dışarıda ticari üsler kurma şeklinde görülen çarpıcı bir genişleme gösterdi.

Daha sonra 14. ve 15. yüzyıllarda (Geç Orta Çağ) ekonomik bir kriz yaşandı. Büyük ölçekli malikane tarımının, sanayinin ve uluslararası ticaretin gerilediği bu dönemde nüfus da salgın hastalıklar nedeniyle önemli ölçüde azaldı. Asiller arası savaşlar ve yaygın köylü isyanları bu krizin siyasi göstergeleriydi.

Doğru cevap C'dir.

Şehirler birer değişim ve imalat yeri haline geldikten sonra süratle büyüdü. Bu büyümenin temelinde yığın halinde göç hareketi yatıyordu. Şehir nüfusları doğal artış yoluyla büyümedi. Şehir merkezlerinde doğum oranları, ölüm oranlarından bariz şekilde daha yüksek değildi. Bu nedenle şehir nüfusu, kırsal bölgelerden nüfus göçüyle büyüdü. Yine de Orta Çağ şehirleri oldukça küçük nüfuslu şehirlerdi. On ikinci yüzyıl Avrupa’sında 25 binin üzerinde nüfus barındıran şehir istisna idi. Doğru cevap B'dir.

Orta çağdaki verimlilik arttırıcı tarımsal gelişmeler aşağıdaki gibidir:

Ağır sabanın en büyük avantajı yumuşak topraklara göre daha verimli olan Kuzey Avrupa’nın yoğun ve sert topraklarını tarıma elverişli hale getirmesiydi. Ağır sabanın ikinci önemli avantajı, bıçağı ile toprağı altüst ettiğinden ekilen topraklarda çapraz sürüm işlemini gereksiz kılarak insan emeğinden önemli tasarruf sağlamasıydı.

Başlangıçta çok verimli topraklarda uygulanabilen üçlü tarla rotasyonu da önemli avantajlara sahipti. Farklı mevsimlerde değişik ürünlerin ekilmesi, hasat kötülüğüne ve onu izleyen kıtlığa karşı bir sigorta mekanizması görevi yapıyordu. Çünkü her ürün iklim şartlarından aynı şekilde ve ölçüde etkilenmeyeceğinden, bir üründe görülen başarısızlık diğerlerinin yüksek verimiyle giderilebiliyordu. Bu sistemin ikinci ve daha önemli bir avantajı, sürüm işlemlerinin yıl içinde daha düzenli dağılmasına ve böylece yeni toprak açma faaliyetlerinin hızlanmasına imkan vermesiydi. İkili tarla rotasyonundan üçlü tarla rotasyonuna geçiş, köy topluluğunun üretimini %50 artırıyordu. Üçlü tarla rotasyonunun bir başka avantajı İlkbahardaki baklagiller türü ürünlerin ekimi sayesinde hem köylülere protein yönünden daha zengin bir beslenme rejimi sağlaması hem de toprağı azot bakımından güçlendirerek kış üretiminin verimliliğini yükseltmesiydi.

Yulaf üretiminin artışı atı, tarımda, taşımada ve sanayide yararlanılan önemli bir güç kaynağı haline getirdi.

Çivili at nalı ve yeni koşum sistemi ise atın gücünden daha etkin şekilde yararlanılmasını sağladı. Tırnaklarının zayıflığı, Kuzey Avrupa’nın nemli ikliminde atın gücünden ekonomik olarak yararlanılmasını önemli ölçüde engelliyordu. At nalı, atın tırnaklarının korunmasını sağlayarak bu problemi çözdü. Öte yandan geleneksel koşum sistemi, öküzlerin bünyesine göre düzenlenmişti ve boyna dolanan bir kayıştan ibaretti. Bu sistem atın boynunu sıkarak rahat nefes almasını ve kanının başa doğru hareketini güçleştiriyordu. Bu yüzden bir çift at, 50 kg’lık yükü zorlukla çekebiliyordu. Etkin bir at koşum sistemi önce Asya’da geliştirildi ve 9. yüzyılda Avrupa’ya geçti. Omuzlara dayanan sert bir halkadan oluşan bu yeni koşum sisteminde at, eskisine oranla 4-5 kat daha fazla yük çekebiliyordu. Böylece at, ağır tarla işlerinde etkin olarak kullanılabildi.

Avrupa’da at besleme yaygınlaştı. Müslüman ülkelerden at ithal edilerek cinsinin geliştirilmesine çalışıldı. Giderek tarımda öküzün yerini alan at öküze göre daha masraflı, ancak ondan daha güçlü ve daha hızlıydı. Bir at, 3 veya 4 öküzün yaptığı işi yapabiliyordu. Ancak atın beslenme maliyeti de aynı oranda yüksekti. Hızlılık faktörü, soğuk ve yağışlı iklim nedeniyle tarlada çalışma süresinin sınırlı olduğu bölgeler için özellikle önemli bir avantajdı. Atın öküzün yerini alması, daha pahalı, fakat buna karşılık daha etkin bir sermaye malının daha ucuz fakat daha az etkin bir sermaye aracının yerine ikame edilmesi demekti. Bu nitelikte bir diğer değişme de 12. yüzyıldan itibaren daha pahalı demir araçların tarımda kullanımının artışıydı.

 Doğru cevap D'dir.

14. yüzyılın başlarında ilk ateşli toplar ve mekanik saatler ortaya çıktı. Çinliler barutu 11. yüzyılda biliyorlardı. Çin yönetimlerini dış istilalardan çok iç isyanlar korkuttuğundan baruttan silah olarak yararlanmayı düşünmediler. Avrupalılar ise barutla ateşli silahları icat ettiler. Nispi olarak daha yüksek maliyetli olan askerlerin yerine sermayeyi ikame eden ateşli silahlar, iş gücünden tasarruf sağlayan teknolojik yeniliklerin bir diğer önemli örneğiydi. Doğru cevap A'dır.

Avrupa'da hayat bulan yeniliklerin pek çoğu Avrupa dışında geliştirilmiş fikirlerin transferi yoluyla gerçekleşmiştir.

Ağır saban Slav orijinliydi. Rüzgar değirmenleri bir İran icadıydı. İplik yapımında kullanılan çıkrık Avrupa’ya gelmeden yüzyıl önce 11. yüzyılda Çinliler tarafından biliniyordu. Pusula kullanmayı Avrupalılar Müslüman Araplardan öğrendiler. Barut da bir Çin icadıydı.

Avrupa büyük bir açık fikirlilikle bu yenilikleri benimsedi. Yeni fikirlere açıklık başarının ana kaynaklarından biriydi.

Romalıların ve Çinlilerin imparatorlukları dışındakileri barbar olarak nitelemelerine yol açan gururları yabancı fikirlere kapalı kalmalarına neden olmuştu. Doğru cevap B'dir.

Malikanenin toprakları dört bölümden meydana geliyordu: Yerleşim yeri, tarlalar, çayırlar ve koruluk ile ormanlar. Pazar yeri ise malikane değil şehirin en önemli unsurlarından biridir. Doğru cevap C'dir.

Orta Çağ başlarında malikane lordunun ekili alanın bir bölümünün ürününü kendisine ayırması en doğal hakkı idi. Lordun doğrudan yararlandığı bu topraklara rezerv (demesne) deniyordu. Rezervin alanı tarım yapılan malikane topraklarının üçte biri ile dörtte biri arasında değişmekteydi. Doğru cevap E'dir.

İmtiyaznameler yeni kurulan şehirlerde yaşayanlara lordlar tarafından verilen bir takım ayrıcalıklardı. Doğru cevap B'dir.

Orta Çağ'da Veba, salgın hastalıkların en trajik ve tahripkar olanıydı. Genel olarak bir veba salgını, birkaç ay içinde nüfusun dörtte biri ile yarısı arasında bir kısmını öldürüyordu. Ancak tifüs, humma, dizanteri ve grip de sık rastlanan salgın hastalıklardandı. Doğru cevap D'dir.

Ağır saban sayesinde yumuşak topraklara göre daha verimli olan Kuzey Avrupa’nın yoğun ve sert toprakları tarıma elverişli hale gelmiştir. Ağır sabanın ikinci önemli avantajı ise bıçağı ile toprağı altüst ettiğinden ekilen topraklarda çapraz sürüm işlemini gereksiz kılarak insan emeğinden önemli tasarruf sağlamasıydı. Doğru cevap E'dir.

Orta Çağda meydana gelen bir diğer önemli teknolojik yenilik de su ve rüzgar değirmenlerinin yaygınlaşmasıydı. Su ve rüzgar değirmenleri M.Ö. 1. yüzyıl gibi erken bir tarihte icat edildi. Ancak Orta Çağa kadar bu enerji kaynaklarından sınırlı şekilde yararlanıldı. Su ve rüzgar değirmenlerinin yaygınlaşması üretken amaçlar için daha fazla enerjinin sağlanması demekti. Onların yaygın kullanımı, insanın güç için hayvan ve bitki şeklindeki enerji kaynaklarına bağlı olduğu geleneksel dünyadan kurtuluşun başlangıcı ve böylece Sanayi Devriminin ilk habercisi oldu. Doğru cevap A'dır.

On birinci yüzyıldan itibaren Avrupa’da iş tekniklerinde de dikkate değer bir gelişme görüldü. Panayırların düzenlenmesi, ticari temsilcilerin yaygınlaşması, yeni muhasebe tekniklerinin doğuşu, çek, ciro ve sigorta bu gelişmelerden birkaçıdır. On üçüncü yüzyıldan itibaren Arap rakamları, ticarette Roma rakamları yerine yaygın şekilde kullanılmaya başladı. İtalya, bu yeniliklerin pek çoğunun doğuş yeriydi. Doğru cevap C'dir.

Kara Ölüm toplam üretimde büyük bir düşüşe, buna karşılık toprak, fizik sermaye ve hayvan varlığı salgından etkilenmediğinden kişi başına reel gelir ve servette önemli bir artışa neden oldu. Avrupa’da reel ücretler 1000’den 1350’lere kadar sürekli yükseldi. On beşinci yüzyıl ortalarında ücretlerin satın alma gücü 1350 öncesinin iki katına çıkmıştı. Bu nedenle Geç Orta Çağ emeğin altın çağı olarak nitelendirilmiştir.

Sanayi öncesi toplumlarda reel gelirlerde meydana gelen büyük dalgalanmalar toprak/nüfus dengesindeki değişmelerden kaynaklanıyordu. On dördüncü yüzyılın ortasındaki veba salgınlarından kaynaklanan büyük nüfus kırımı, üretimin iki temel faktörünün nispi kıtlık durumlarını çarpıcı biçimde değiştirdi. İşgücünün %25 gibi önemli bir oranda azalması, onu nispi olarak yetersiz hale getirdi. Bunun sonucunda malikanelerde köylüler kendi şartlarını hakim kılmaya, daha yüksek ücretler istemeye, angaryaların nakdi ödemelere çevrilmesini ve kiraların düşürülmesini talep etmeye başladılar. Buna karşılık lordlar, fiyatlar ve ücretlerdeki bu yükselmeleri kontrol etmeye ve nakdi ödemelerden vazgeçerek angaryaları artırmaya gayret ettiler. Bu tedbirler Avrupa’nın pek çok kısmında köylü isyanlarına yol açtı.

Toplam talep, nüfustaki azalmaya paralel bir şekilde düştü. Daha az yiyeceğe ihtiyaç olduğundan tarım en verimli topraklarla sınırlandırılarak ekim alanları daraltıldı. Bu dönemde Avrupa’da pek çok köy boşaltıldı. Üretimin daha verimli topraklarda sürdürülmesi iş gücünün daha yüksek bir verim elde etmesine yol açtı. Böylece köylü istediği gibi tüketebileceği ya da satabileceği bir ürün fazlası elde etti. Dolayısıyla ekilebilir topraklar artmamış aksine boş kalmıştır. Doğru cevap B'dir.

Putting-out sistemi geleneksel el üretimi ile modern sınai üretim tarzı olan fabrika sistemi arasında bir geçiş üretim şekli olarak değerlendirilebilir.

Bu sistemde de üretim aynen fabrika sisteminde olduğu gibi bir müteşebbis tarafından organize edilmekteydi. Ancak fabrika sisteminden farklı olarak üretim merkezi bir mekanda gerçekleşmiyordu. Üretici, aynen esnaf sisteminde olduğu gibi çalışma zamanını ve temposunu kendisi belirliyordu. Bu düzenlemede üretici, tüccar için çalışıyordu. Tüccar ham maddeyi temin ediyor ve iş için parça esası üzerine ücret ödüyordu. Doğru cevap C'dir.

Orta Çağ doğrudan lorda ait topraklarda iş gücünün angarya şeklinde sağlanması, pazar imkânlarının sınırlı olmasının zorunlu kıldığı bir çözümdü. Lord tüketmek istediği mallar demetini, organize bir pazar aracılığıyla elde edemeyeceğinden iş gücünün tahsisi yoluyla bu mallar daha düşük maliyetlerle sağlanabilirdi. Pazar imkânlarının sınırlılığı, Orta Çağ malikanesinde angaryayı iş gücü organizasyonunun en etkin şekli haline getirmişti. Doğru cevap C'dir.

Pirenne, Akdeniz ticaretinin 7. yüzyılın sonlarındaki Müslüman fetihlerinden dolayı kesintiye uğradığını ileri sürmüştür. Ona göre, Karolenjler döneminde Avrupa ekonomisinin gerileyişinin nedeni buydu. Sekizinci yüzyılın başlarında ekonomik bir durgunluk başlamış, üretim malikanelerde toplanmış, doğal bir ekonomiye dönülmüştü. Doğru cevap D'dir.

Orta Çağın ileri dönemlerinde ticari organizasyon şekilleri de değişti. Başlıca İtalyan şehirlerinde merkezleri ve tüm Avrupa’da şubeleri olan büyük mali ve ticari şirketler, gezginci tüccarın yerini aldı. Ticaret devrimi olarak da adlandırılan bu gelişme, 15. yüzyılın sonlarında başlayan coğrafi genişleme döneminde büyük öneme sahipti. Doğru cevap A'dır.

Orta Çağ'da en geniş ve yaygın sanayi kolu, dokumacılıktı. Kumaş, Avrupa’da her ülkede, her bölgede ve hatta her evde üretiliyordu. On birinci yüzyıldan itibaren bazı bölgeler, bu alanda ihtisaslaşmaya başladı. Bu bölgelerin başında Kuzey Fransa ile Flandra ve çevresi geliyordu. Diğer önemli bölgeler Kuzey İtalya ve Toskana, Kuzey ve Güney İngiltere ve Güney Fransa idi. Doğru cevap B'dir.

Şehirlerde imalat faaliyetlerini yürüten esnaf, aynı meslek dalında çalışanları bir araya getiren loncalarda örgütlenmişti. 12 ve 13. yüzyıllarda tüm şehirlerde ve büyük kasabalarda loncalar gelişmişlerdi. Kuşaklar ve bölgeler arasında bilgi ve teknolojinin aktarılması, üretimin kalitesinin kontrol edilmesi, iş gücü ve mal piyasalarında istikrarın sağlanması loncaların en temel fonksiyonlarıydı. Doğru cevap E'dir.