İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 16

Alpler, Pireneler ve İngiliz kanalı gibi yeterli sayıda doğal engel politik bütünleşmeyi imkânsız kılmasa da askeri olarak güçleştiriyordu. Bu nedenle de Avrupa’da Asya ile kıyaslandığında küçük bir kıta olmasına rağmen tarihi boyunca imparatorluklar yerine birbirleriyle rekabet eden küçük siyasi birimler yaşama şansı bulabilmişti.

Orta Çağda Avrupa toplumunu, her bölgede farklı ölçüde dağılmış olan üç etki şekillendirmekteydi. İlk etki karmaşık kültürü, kurumları ve gelenekleri ile Roma’nın mirasının etkisiydi. Bu etki kıtanın güney ve güneydoğu bölgelerinde daha belirgindi.

Avrupa nüfusu 1347 ile 1400 arasında 80 milyondan 45 milyona düştü. Bu süre boyunca savaşlar, açlıklar, kıtlıklar ve salgın hastalıklar Avrupa’yı kasıp kavurdu.

Şehirler birer değişim ve imalat yeri haline geldikten sonra süratle büyüdü. Bu büyümenin temelinde yığın halinde göç hareketi yatıyordu.

İlk iki cümlede verilenler ağır saban kullanımının, üçüncü ifade ise üçlü tarla rotasyonunun avantajıdır.

14. yüzyılın başlarında ilk ateşli toplar ve mekanik saatler ortaya çıktı.

Poliçe, paranın bir bölgeden diğerine transferinin güvenli bir aracıydı. Poliçe zamanla bir kredi aracı haline de gelirken yaygın şekilde para yerine de kullanıldı. Poliçenin ekonomiye katkısı, sermayeyi oldukça likit ve uluslararası ölçüde mobil hale getirmesiydi.

Serf köylü, köleden farklı olarak lordun kişisel mülkü değildi.

Hansa, Orta Çağda önce 13. yüzyılda Alman liman şehirleri Hamburg ve Lübeck tarafından kurulan, daha sonra da ikiyüz kadar şehir ve kasabanın katılımı ile ortaya çıkan ticari birliğin adıdır.

Orta Çağda en geniş ve yaygın sanayi kolu, dokumacılıktı. Kumaş, Avrupa’da her ülkede, her bölgede ve hatta her evde üretiliyordu.

Avrupa ve özellikle de Batı Avrupa 16. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıla kadar dünyanın ekonomik açıdan en dinamik ve en hızlı büyüyen bölgesi olarak sadece dünya ekonomisinin oluşmasını sağlamakla kalmadı, aynı zamanda dünyanın diğer bölgelerinin ortaya çıkan dünya ekonomisine katılma zamanının ve şeklinin belirlenmesinde de önemli bir rol oynadı. Ancak 16. yüzyıl öncesinde Batı Avrupa dünyanın ekonomik açıdan birbirinden ayrılmış farklı ekonomilerinden sadece biri durumundaydı. Bu bölümde modern zamanlar öncesinde Avrupa dışında Asya, Afrika ve Amerika kıtalarındaki ekonomilerin performansları ve yapısal özellikleri değerlendirilecektir.

Asya toplumları, bazı Avrupalı tarihçiler ve toplum bilimciler tarafından toprakta özel mülkiyetin bulunmadığı, rasyonel pazar organizasyonundan ve bürokratik yönetim şekillerinden yoksun, değişme dinamiği olmayan, tarih dışı toplumlar olarak nitelendirilmiştir.

Arabistan’da kısmen yerleşik vaha tarımı yapılmasına ve Mekke gibi şehir merkezleri bulunmasına karşılık Araplar esas olarak göçebe bir toplumdu. Daha sonra ele geçirilen topraklar Arabistan’a göre daha az kuraktı ve Mezopotamya ve Nil gibi uygarlığın beşiği olmuş bölgeleri de kapsıyordu. Müslümanlar bu bölgelerde ve diğer yerlerde sulamaya dayalı tarım uygulaması yaptılar ve Güney İspanya gibi bazı bölgelerde yüksek verimli ileri tarım yöntemleri geliştirdiler.

Araplar Hindistan ve Güneydoğu Asya’dan getirdikleri bitki ve ağaç türlerini batıya doğru önce İran, Irak, Suriye’ye ve daha sonra da Akdeniz’in iki kıyısındaki bölgelere yayarak adeta bir ‘yeşil devrim’ gerçekleştirdiler. Pirinç, şeker kamışı, pamuk, turunçgiller ve karpuz gibi ürünleri bölgede ilk kez yetiştiren Müslümanlar geliştirdikleri aşılama teknikleri ile de meyve ağaçlarını çeşitlendirdiler ve kalitelerini önemli ölçüde yükselttiler.

Siyasi bütünleşmenin sonuçlarından biri de bu geniş bölgede para birliğinin sağlanması oldu. İslam fetihlerinden önce Bizans bölgesinde altın, Sasani topraklarında ise gümüş paraların kullanıldığı tek metalli para sistemleri geçerliydi. İlk başlarda Müslümanlar devraldıkları bu sistemi bir süre devam ettirdiler. Yedinci yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4.25 gramlık dinar adlı altın ve 2.97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi. Yeni para sistemi zengin kıymetli maden stokları ve yeni kaynaklarla beslenerek üç yüzyılı aşan bir süre parasal istikrar sağlandı. Arap paraları Hristiyan dünyada bile büyük itibar kazandı.
İskenderiye, Şam ve Kahire gibi geçmiş dönemlerin önemli şehirlerinin Müslümanların eline geçmesiyle çoğu Müslümanlar koyun, keçi, at, deve ve nadiren sığır besleyen göçebe topluluklar olarak kalsa da, İslam uygarlığı esas olarak bir şehir uygarlığına dönüştü. Başta kağıt olmak üzere ipekli ve pamuklu kumaş ile halı üretimi tüm şehirlerde gelişen sanayi kolları arasındaydı. Ticaret yollarıyla birbirine bağlanan bu şehirler gerek şehirde esnaf tarafından üretilen ve gerekse uzak mesafelerden ithal edilen mallar için önemli tüketim merkezleriydi.

İslam uygarlığının önemli bir zirvesini oluşturan Endülüs 10. yüzyılın başlarında 1 milyonu şehirli olmak üzere 10.3 milyon nüfusa sahipti. Başkent Kordoba yarım milyon nüfusluydu. Endülüs’ün ekonomik temeli o dönemin en gelişmiş teknolojisine sahip olan tarımıydı. Bol yağışlı muson iklimine ait doğu bitki ve ağaçlarının İslam dünyasının kurak ikliminde yetiştirilebilmesi için yer altı kanalları ve su çarkları gibi eski uygarlıklara ait tekniklerden yararlanılarak karmaşık bir sulama sistemi geliştirildi. Akdeniz dünyasının bir özelliği olan bağcılık ve zeytincilik gibi faaliyetler de bölgede önem kazandı. Endülüs’te sanayi ve madencilik faaliyetleri de gelişmişti. Önceleri Doğu’dan gelen ipekli, keten, yünlü ve pamuklu kumaşlar zamanla ithal ikamesi yoluyla içeride üretilerek Avrupa’ya ve İslam dünyasına ihraç edilmeye başlandı. Kağıt, deri ve çelik sanayileri de önemli ölçüde gelişti. Bakır, demir ve civa iç ve dış talebi olan ham maddelerdi. Kereste nispeten kurak ve ormanı kıt İslam dünyası için değerli bir malzemeydi.

Coğrafi keşiflere kadar Müslümanlar, Avrupa ve Asya arasındaki ticarette tek aracı konumundaydılar. Uzak mesafeli ticaretin gelişebilmesi için gerekli altyapı Müslüman dünyasında her yönüyle sağlanmıştı. Taşıma imkânları yeterliydi. Seyahat eden tüccarların yol güvenliğiyle ilgili gerekli tedbirler alınmıştı. Alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelebileceği ve piyasa şartları hakkında bilgi sahibi olabileceği pazarlar ile genel kabul gören ödeme ve finansman araçları gelişmişti. İş anlaşmazlıklarının çözümlenebileceği hukuki bir çerçeve mevcuttu. İslam dünyasının tüm şehirleri ve bölgeleri arasında insanlar, fikirler, mallar ve sermaye serbestçe dolaşmaktaydı. Müslümanlar Avrupa ve Asya arasındaki teknoloji transferine de aracılık ettiler. Manyetik pusula ve kağıt yapımı gibi Çin teknolojileri Müslümanlarca Avrupa’ya ulaştırıldı.

Araplar hem karada, hem denizlerde seyahat ettiler. Arap denizi olarak adlandırılan Hint Okyanusu’nun kuzey bölümüne yüzyıllarca Arap tüccar ve denizcileri hükmettiler. Müslüman tüccarlar, Hint okyanusunun rüzgar şartlarını çok iyi biliyorlardı; deneyimli rehberleri, astronomi ve denizcilikle ilgili geniş bilgileri ve gelişmiş gemicilik araçları bulunuyordu. Bazı Müslüman tüccarlar Çin’e kadar giderek limanlarında koloniler kurdular.

Osmanlı ekonomisi temelde geçimlik bir tarım ekonomisiydi. Nüfusun büyük bir bölümü kırsal alanda yaşıyor ve çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Üretimle ilgili kararları alan ve üretimin organizasyonun gerçekleştiren bağımsız küçük üretici konumundaki köylüler arasında, işledikleri toprak büyüklüğü ve elde ettikleri gelir düzeyi itibariyle önemli bir farklılaşma görülmüyordu. Kırsal nüfusun bir bölümü de aşiretler halinde göçebe ya da yarı göçebe olarak yaşıyor ve geçimini özellikle küçükbaş hayvancılıkla sağlıyordu.

16. yüzyılda Osmanlıların Doğu-Batı ticaretindeki rolünü tehdit eden önemli bir gelişme Portekizlilerin Ümit Burnu yoluyla Hindistan’a ulaşmalarıydı. Ancak Osmanlılar, Kızıldeniz’i güvenlik altına alarak Portekiz’in baharat ticareti üzerinde tekel oluşturma teşebbüsüne engel oldular. On altıncı yüzyıl boyunca geleneksel ticaret yolları canlılığını sürdürdü. Bazı kısa kesintilere rağmen Halep, Kahire, İstanbul ve Bursa Avrupalı tüccarın Doğu mallarını bulabildiği aktif bir pazar olma özelliğini korudu.

Orta Çağda Avrupa toplumunu, her bölgede farklı ölçüde dağılmış olan üç etki şekillendirmekteydi:
• İlk etki karmaşık kültürü, kurumları ve gelenekleri ile Roma’nın mirasının etkisiydi. Bu etki kıtanın güney ve güneydoğu bölgelerinde daha belirgindi.
• İkinci etki, Avrupa topraklarına yerleşen ve yerli halkla kaynaşan ancak bazı karakteristik özelliklerini de koruyan Cermen istilacılarının etkileri idi. Bu etki ise kuzeyde daha belirgindi.
• Üçüncü etki, evrensel kilise kurumlarından kaynaklanıyordu. Kilisenin etkisi din, politika ve ekonomide hissedilmekteydi.