İKTİSAT SOSYOLOJİSİ

Teknoloji temelli olarak inovasyonu belirlemede aşağıda verilen bazı kriterler söz konusudur. 
• Araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) harcamalarının GSMH’ye oranı,
• Ar-Ge hizmetlerinde çalışan bilim adamı ve mühendis sayısı,
• Patent sayısı,
• Bilimsel yayın sayısı,
• Bilgisayar, internet ve iletişim araçlarından yararlananların sayısı,
• Toplam ihracat içinde ileri teknoloji ürünlerinin oranı.

Teknoloji toplumsal değişmeyi beş farklı yoldan gerçekleştirir (Dura ve Atik, 2002: 164):
• Teknoloji, daha düşük maliyetle daha fazla mal üretmeye imkân sağlar.
Buna bağlı olarak, hem toplumsal yaşam standardını yükseltmenin hem de -ekonomik gelişmenin ileri aşamalarından itibaren- toplumsal eşitsizlikleri
azaltmanın başlıca aracıdır.
• Teknoloji, teknisyen ve teknokrat olarak bilinen yeni sınıfları ortaya çıkartmıştır. Bu sınıflar da, ekonomik yaşamın “planlayıcı kadro”larını oluşturmuştur.
• Teknoloji, “fonksiyonel ilişkiler” ile “nicel alan”ı öne çıkaran yeni bir “rasyonellik” tanımını gündeme getirmiştir. Bu anlayış, kaynakları en az maliyetle ve en az gayretle kullanma felsefesine dayanmaktadır.

.Teknoloji sayesinde ulaştırma ve haberleşme alanlarında yaşanan devrimler, yol açtıkları ekonomik ve sosyal etkileşimlerle; en dar ilişki biçimlerinden başlayarak mesleki ve teknik alanlara doğru, yeni sosyal ilişki ağları
ortaya çıkartmışlardır.
• Başta zaman ve mekân ile ilgili olmak üzere, algı anlayışları en radikal şekilde değişmiştir. Örneğin “hız” kavramı, sanayi toplumunun bant sisteminde daha önce hiç olmadığı kadar önem kazanmıştır.

Amerika ve Japonya gibi ileri derecede gelişmiş ülkelerde, 1960’lardan itibaren yapısal özellikleri itibariyle farklılıklar arz eden köklü değişimler ortaya çıkmıştır. 1980’lerde tümüyle belirginleşen söz konusu değişimler paralelindeki toplumu tanımlamak için; Paul Holmes “kişisel hizmet toplumu”, Ralf Dahrendorf “kapitalizm-sonrası toplum”, Zbigniew Brzezinski “teknokratik çağ”, Daniel
Bell “sanayi-sonrası toplum”, Peter F. Drucker “bilgi toplumu”, Yoneji Masuda
“enformasyon toplumu” ve Manuel Castells “network toplumu” gibi kavramlar
kullanmışlardır (Kumar, 1999: 23). Son yıllarda ise, enformasyon teknolojilerinde yaşanan hızlı ve devrimsel gelişmeler sonrasında “dijital ekonomi”, “network
ekonomisi”, “ağ ekonomisi” ve en çok kabul edileni olan “yeni ekonomi” gibi
kavramlaştırmalar giderek daha fazla rağbet görmektedir.

Yeni teknolojiler ile ekonomi arasındaki etkileşim çifte işlevselliğe sahiptir. Enformasyon teknolojileri, bir yandan ekonomiye merkeziyetçi bir karakteristik kazandırırken diğer yandan da ekonomiyi atomize etmektedir. Böylece, teknolojiye hakim olan ve hükmeden gençler, girişimciler, şirketler, toplumlar ve ülkelerden oluşan yeni bir elit sermaye sınıfı ortaya çıkmaktadır:

1. Yeni teknolojilerin ekonomiye kazandırdığı merkeziyetçi özellik; çokuluslu şirketlerin giderek ulus-devletlerin yerini alacağı bir dünyanın kapılarını da aralamaktadır. Birçok küçük devletin bütçesinden daha yüksek olan ArGe finansmanları, inovasyon temelli olarak piyasa hakimiyetini hedef alan yüksek vasıflı çalışanları ve son teknolojilerin sağladığı rekabet avantajları sayesinde çokuluslu şirketler, küreselleşmenin de öngördüğü gibi ulus-devletler ile hükümetleri yönetir hale gelmektedir.

2. Yeni teknolojiler, çokuluslu şirketler karşısında KOBİ olarak adlandırılan küçük ve orta ölçekli şirketlerin de -başta internet olmak üzere- sanal dünyada kendilerini göstermelerine imkân sağlamasıyla, rekabeti artık tüm şirketler için mümkün kılmaktadır. Bu fırsatlar, hem omurgasını bir gecede oluşturduğunu iddia ettiği Facebook gibi yeni alanlar sayesinde Mark Zuckerberg gibi dahilere “Amerikan Rüyası”nı sunmakta, hem de J.
Schumpeter’in literatüre kazandırdığı “yaratıcı yıkım”ı en radikal şekliyle
ekonomik yaşama geçirmektedir

Teknoloji ile ekonomi arasındaki ilişkiselliğin yoğunluğu, ekonominin diğer sistemlerle olan ilişkiselliğinin yoğunluğundan çok daha fazladır. Her şeyden önce, teknolojik yeniliklerin pratiğe aktarıldığı ve fiilen hayat bulduğu öncelikli alan ekonomidir. Teknolojinin gündelik yaşam ve toplum üzerine etkisi,
ancak ekonomik süreçlerle ortaklığı sonrasında -politik ve kültürel çevre gibi- diğer alanlara yansır.

Schumpeter (1974: 64), sağlıklı bir ekonominin durağan olmaması gerektiğini ve sürekli olarak teknolojik yeniliklerle rahatsız edilmesinin zorunluluğunu vurgulamıştır. Bu bağlamda, günümüzde inovasyon olarak adlandırılan teknolojik yeniliklerin ekonomik büyüme üzerine etkilerine ilk değinen ve “yeni ürünlere dayanan rekabetin, piyasadaki mevcut ürünlerin fiyatları üzerindeki marjinal değişikliklerden daha önemli” olduğunu ilk vurgulayan kuramcıdır

Sanayi toplumuna yönelik eleştirisinde Marx, bilimsel icatlar ile teknolojik uygulamalar arasında giderek sistematikleşen bir ilişkiselliğin kurulmaya başlandığını, güç ile servetin buna bağımlı hale geldiğini ve teknolojinin hem kurtarıcı hem de tahakkümcü bir potansiyeli ifade ettiğini belirtir.

Teknoloji, bir yandan asıl işlevselliğini sınaî kapitalizm içinde elde ederken, diğer yandan da sanayi toplumunun yeni mekanizmalarını oluşturmak üzere kurduğu bilgi sistemleri yoluyla “epistemolojik iktidarı” oluşturmuştur. Bireylere bilgi nesnesi olarak yaklaşan bu iktidar, özellikle ekonomik alana yönelik olarak, bireyler hakkında her türlü bilgiyi elde etme peşine düşer

Teorik bilgi ile geleneksel maddi sermaye malları arasında bazı temel farklar bulunmaktadır. Öncelikle, bilginin üretimi fiziksel bir donanım biçiminde ortaya çıkmayıp, genellikle bir tür-patent, tasarım, yazılım,
metin, vb. gibi- “spesifik plan” şeklinde ya da insanlar ile örgütlere ait düşünsellikler vasıtasıyla ortaya çıkar

Yeni ekonomi olarak adlandırılan bu sistem, yapısal olarak üç temel etkene dayanmaktadır (Castells, 2005: 88, 100):
1. Enformasyoneldir; bu yeni ekonomide -şirketler, bölgeler ve ülkeler gibibirimler ya da aktörlerin üretkenliği ile rekabet gücü, en yüksek verimliliği sağlayacak şekilde enformasyon üretme, işleme ve uygulama kapasitelerine
dayalıdır.
2. Küreseldir; üretim, tüketim ve dolaşım faaliyetlerinin -sermaye, emek, hammadde, yönetim, piyasalar, teknoloji ve enformasyondan oluşan- bileşenleri yanında, kilit faaliyetleri de ya doğrudan doğruya ya da ekonomik aktörler arasındaki bağlantılar ağı üzerinden küresel ölçekte örgütlenmiştir.
3. Ağ örgütlenmesine dayalıdır; yeni bir döneme işaret eden tarihsel koşullar
içinde hem üretim hem de rekabet, küresel girişim ağları arasındaki etkileşim ağı üzerinden gerçekleşir.

Yeni ekonomi ile ilgili çok sayıda tanım ve kavramlaştırma söz konusuysa da, içerimi ve temel karakteristikleri konusunda aşağı yukarı tüm kuramcılar görüş birliği içindedirler. Örneğin yeni dönemin önde gelen kuramcılarından Manuel Castells yukarıdaki sınıflandırma ölçeğinde konuya yaklaşırken, diğer kuramcılar da benzer kriterler açısından gelişmeleri ele almaktadırlar. Soete’ye (2004:40) göre, yeni ekonominin temelinde; enformasyon ve bilişim teknolojilerinde yaşanan ve bazen söz konusu gelişmelere neden olan bazen de bunları kolaylaştıran hızlı teknolojik değişimler yer almaktadır. Bu teknolojilerin sahip olduğu üç temel karakteristik; toplumsal, ekonomik ve örgütsel çerçevede yeni yapısal dönüşümlere yol açmıştır:
• Enformasyon ve bilişim sektörlerindeki maliyetlerde görülen dramatik
düşüş,
• Bilişim ve bilgisayar teknolojilerini tek noktada birleştiren teknoloji güdümlü “dijital buluşma”,
• Uluslararası elektronik ağ ilişkilerindeki hızlı büyüme.
Kısacası, bu tarihsel kopuş; dünya tarihinde daha önce hiç rastlanmadık oranda kalabalık insan gruplarının, oransal olarak kendilerinden çok daha fazla insan gruplarıyla, daha yoğun ve çeşitli iş biçimleri üzerinden, dünyanın pek çok
köşesinde ve daha eşit bir zeminde sürece katılarak gerçek zamanlı rekabette yer
almasıyla mümkün hale gelmiştir. Bilgisayarlarla, e-postalarla, network ağlarıyla,
tele-konferanslarla ve dinamik yeni yazılımlarla desteklenen yeni ekonomi, her
geçen gün daha da güçlenmektedir (Friedman, 2006: 18).

Ünlü düşünür Jacques Ellul (2003:13), alanında hala bir klasik olarak kabul edilen
“The Technological Society” adlı ünlü eserine “hiçbir sosyal, insani veya manevi
gerçek, modern dünyamızda teknoloji gerçeği kadar önemli değildir” sözleriyle başlar. Kitabın önsözünü yazan Columbia Üniversitesi öğretim üyesi Prof.Dr. Robert
K. Merton’da; artan bir sermaye birikimine yol açmasından dolayı, teknolojinin
hayati etkisinin en fazla ekonomide belirgin olduğunu vurgular

Kısacası, iktisatçılar teknolojik gelişmeyi sanayi devrimi ile birlikte yeni buluşların hız kazanması üzerine incelemeye almışlar ve ekonomik büyüme üzerine etkisine dikkat çekmişlerdir. İktisat kuramında teknolojik gelişmenin içselleştirilmesine yönelik çabaların çıkış noktasını özellikle Schumpeter’in görüşleri
oluşturur. Schumpeter, kapitalist sistemin işleyiş dinamizmini ortaya çıkarmak
amacıyla, ekonomik gelişmenin büyük ölçekli bir analizini yapmış ve bu işleyiş
içinde teknolojik yenilikleri merkezi bir konuma yerleştirmiştir (Ansal, 2004: 41).
O, kapitalist ekonomide yeniliklerin, rekabetçi üstünlüğün en başında yer aldığını
belirtmiş ve teknolojik gelişmenin kalkınma süreçlerine olan etkisine vurgu yapmıştır (Kar ve Taban, 2005: 14).

Rostow, doğrusal kalkınma modellerinin en önemlilerinden birini temsil eden “İktisadi Gelişmenin Merhaleleri” adlı çalışmasında, toplumların tarihsel olarak beş aşamadan geçtiklerini belirtir: Geleneksel toplum, hazırlık aşamasındaki toplum, kalkış aşamasındaki toplum, iktisadi olgunlaşma yolundaki toplum ve kitle tüketimi çağındaki toplum. Bu aşamalardan geçen toplumlar, ekonomik kalkınmalarını tamamlamış olacaklardır. (Rostow, 1980: 45)

Modern sosyoloji içinde ise Weber, bürokrasiyi düzenli olarak
çalışan bir makineye benzeterek, buradaki emir-komuta zincirini makine çarklarının işlevleri olarak görmüştür. Görüldüğü gibi sanayinin egemenliği altındaki dünyada, kapitalist olsun sosyalist olsun tüm sistemler teknolojinin büyüsüne kapılmışlar, siyasal kurumları ile düşünce sistemlerini oluştururken teknolojinin
mantığını ve makinelerin işleyiş özelliklerini temel almışlardır.

Yeni ekonomi olarak adlandırılan bu sistem, yapısal olarak üç temel etkene dayanmaktadır (Castells, 2005: 88, 100):
1. Enformasyoneldir; bu yeni ekonomide -şirketler, bölgeler ve ülkeler gibibirimler ya da aktörlerin üretkenliği ile rekabet gücü, en yüksek verimliliği
sağlayacak şekilde enformasyon üretme, işleme ve uygulama kapasitelerine
dayalıdır.
2. Küreseldir; üretim, tüketim ve dolaşım faaliyetlerinin -sermaye, emek, hammadde, yönetim, piyasalar, teknoloji ve enformasyondan oluşan- bileşenleri
yanında, kilit faaliyetleri de ya doğrudan doğruya ya da ekonomik aktörler
arasındaki bağlantılar ağı üzerinden küresel ölçekte örgütlenmiştir.
3. Ağ örgütlenmesine dayalıdır; yeni bir döneme işaret eden tarihsel koşullar
içinde hem üretim hem de rekabet, küresel girişim ağları arasındaki etkileşim ağı üzerinden gerçekleşir.

Çalışma yaşamındaki genişlemenin devrimsel bir önem kazandığı sınaî kapitalizm içinde, işbölümü tümüyle toplumsal bir güce ulaşır. İşbölümünde görülen
karşılıklı ekonomik bağımlılık, kapitalist toplumların bütünleşmesinin temel
özelliklerindendir. Marx’a göre işbölümü, hem “toplumsallaştırıcı” hem de “bölücü” bir pratiği ortaya çıkarmaktadır (Giddens, 2000: 173).

Kapitalist sanayinin temel unsurlarını, teknolojik gelişmelerin sonucu olarak ve birbirini bütünleyen bir işlevsellik içinde işbölümü, uzmanlaşma
ve eşgüdüm oluşturmaktadır. Tüm bunlar sonucunda, çalışanlardan azami düzeyde verim alınabilmesi de, ancak teknolojik gelişmelerle mümkün hale gelmiştir.

Çalışanların bedensel güçlerinin, teknoloji temelli üretim süreçlerine eşgüdümüne yönelik olarak titizlikle ölçülmeleri ve program altına alınmaları sonucu ortaya çıkan teknikler bütünü, yönetim adı verilen kesin bir komuta sistemini gerektirmekteydi. Disipline edilen çalışanların faaliyetleri bölümlere ayrılmalı ve etkinlikler de rahatça anlaşılabilmeleri için kısa, net emirlerle desteklenmeliydi.

Fransa’da da Henri Fayol Genel ve Sınai Yönetim adı altında yeni ilkeler geliştirmiştir. Taylor’cu işleyişi daha da öteye götüren bu ilkeler, işletmelerin işlevlerini teknik, yönetim, ticaret, finans, güvenlik ve muhasebe olarak altı kategoride toplayarak, sorunların yönetsel beceri noksanlığından kaynaklandığını varsaymışlardır. Fayol yönetimin işlevlerini ise; denetleme, eşgüdüm, örgütleme, planlama ve yöneltme olarak belirlemiştir.
En üst düzeyde verim sağlanabilmesi için de, yönetimde geçerli on dört temel ilke belirlenmiştir: İşbölümü, otorite, disiplin, hiyerarşi, merkezi yönetim, yönetim
birliği, komuta birliği, personelin birliği, personelin işe bağımlılığı, özel çıkarların genel çıkarlar doğrultusunda sınırlandırılması, emir verme, ücretleme, inisiyatif ve eşitlik. Bu ilkelerin tümü, felsefi anlamda teknolojik bir mantığı gerektirmekte; uygulaması da, montaj bandı başındaki işçiden -idari ve yönetici sınıf da dahiltüm çalışanlara kaymaktadır (Dolgun, 2008: 27).

Yeni toplumun başlıca kuramcılarından olan Yoneji Masuda (1985: 65); enformasyon şebekeleri, veri bankaları ve enformasyon üretiminin çekirdek örgütlenmesini oluşturan hizmet sektöründeki kurumların, “toplumsal simge olarak fabrikanın yerini alacağı”nı savunmaktadır. Hizmet sektörü içinde yer alan bu kurumlar,
altyapı görevi üstlenecekler ve ekonomik yapıda yaşanan dönüşüm sonrasında da enformasyon sermayesi maddi sermaye karşısında üstünlük sağlayacaktır.