Fordizm ve Post-Fordizm

Endüstriyel kapitalizm endüstriyel mal ve hizmetlerin üretilmesi,tüketilmesine
dayanan bir sosyal ve ekonomik sistemdir.

18. Yüzyılda yaşanan dönüşümle birlikte toplam üretim miktarı çok büyük oranda artmış, tarımsal üretimin yerini endüstriyel üretim almış, işbölümü ve uzmanlaşma artmış, emek yoğun üretimden teknoloji yoğun üretime geçilmiş, kırsal alandan kentlere doğru kitlesel göçler yaşanmış ve yeni toplumsal sınıflar ortaya çıkmıştır.

Fordizm endüstriyel kapitalizmde standart ve çeşitliliği az ürünlerin kitlesel olarak üretilip tüketildiği bir üretim ve tüketim tarzıdır.

Üretim süreci merkeziyetçidir, işçilerin üretim süreci hakkında sahip oldukları bilgi düzeyi ve kararlara katılım düzeyi düşüktür, üretim sürecinin kontrolü yönetimdedir ve işçiler sıkı bir şekilde denetlenmektedir. Üretim büyük ölçekli işletmelerde kitlesel işgücü tarafından yapılmaktadır.

Post-fordizm, fordizmin krize girmesiyle birlikte 1970’lerden itibaren farklılaşan üretim ve tüketim tarzına verilen addır.

Piyasada farklılaşmış olan taleplere yanıt verecek şekilde nispeten az miktarda ama çok çeşitli ürünlerin üretilmesi, işin, üretimin ve işgücünün de esnek olması, kullanılan makinelerin ve çalışan işçilerin fordizmde olduğundan farklı şekilde birden fazla işleve sahip olması, küçük ölçekli üretim yapılması, vasışı ve birden fazla işleve sahip olan işçilerin kararlara katılması, yabancılaşmanın azaldığı, yatay bir örgütlenmenin görülmesi post-fordizmin temel özellikleridir.

1900’lerin başından 1970’lere dek endüstride yaygın olan fordizm standart ürünlerin üretilmesine dayanırken post-fordizm ürün çeşitliliğinin artırılmasına dayanır. Fordizmde ürünler büyük ölçekli işletmelerde, standart, tek amaçlı makinelerle kitlesel olarak üretilirken post-fordizmde küçük ölçekli işletmelerde esnek teknolojiyle, genel amaçlı makinelerle üretilir ve üretilen ürün miktarı fordizmdeki gibi kitlesel değildir.

Fordist üretim tarzında işçiler vasıfsızdır, üretim süreci hakkında bilgiye sahip değildirler, yönetim tarafından belirlenmiş sınırlı ve tek bir işi yaparlar ve üretim süreciyle ilgili kararlara katılımları söz konusu değildir. Post-fordizmde ise işçiler vasıfsızdır, birden fazla işi yaparlar, üretim süreci hakkında bilgi sahibidirler ve kararlara katılım düzeyleri yüksektir.

fordizmde işçiler Taylorist yönetim anlayışıyla hiyerarşik bir şekilde yönetilirken post-fordizm katılımcı bir yönetim anlayışına ve hiyerarşinin az olduğu yatay bir işbölümüne sahiptir. Fordizm, kitlesel üretime karşılık Sosyal Refah Devleti’nin kitlesel tüketimi mümkün kılacak Keynesyen ekonomi politikalarına paralel iken post-fordizm Sosyal Refah Devleti’nin zayıflamasına ve neo-liberal ekonomi politikalarına paralel bir üretim tarzıdır.

Piore ve Sabel post-fordist koşullara uyum sağlamanın sendikaların, işverenlerin ve tüm ülke ekonomilerinin yararına olacağını savunmaktadır

Schmitz (1992) bu dönüşümlerin özellikle küçük işletmelerin önünü açacağını, güç kazanacaklarını ileri sürmekte, Atkinson ise bu dönüşümün sağlayacağı esnekliğin işletmeler açısından önemli avantajlar sağlayacağını savunmaktadır.

Kötümser yaklaşım da fordizmden post-fordizme doğru bir dönüşüm yaşandığını kabul etmekte, ancak bu dönüşümlerin sosyal ve ekonomik açıdan genel olarak olumsuz sonuçlar doğurduğunu savunmaktadır.

Fransız Düzenleme Okulu  dönüşümün daha çok sermaye lehine olduğunu, Pollert de bu dönüşümün emek açısından hiçbir olumlu yönü olmadığını, sadece kapitalizmin emek ve emek süreci üzerindeki kontrolünün güçlendirilmesinden ibaret olduğunu savunmaktadır.

Eleştirel-şüpheci yaklaşım  fordizmden postfordizme doğru bir dönüşümün yaşanmadığını savunur.

Williams ve diğerleri fordizmin olduğundan daha katı, daha az çeşitliliğe sahipmiş gibi gösterildiğini, Hyman bu değişimlerin sadece bazı sektörlerde yaşandığını ve bunların ekonominin bütününe genellenmemesi gerektiğini,

Clarke bir dönüşüm yaşanmadığını, bu tip argümanların neo-liberal ekonomi politikalarını meşrulaştırma görevi gördüğünü savunmaktadır.

Ekonomizm, toplumsal gerçekliği yalnızca ekonomik ölçülerle değerlendiren ve gerçekliği salt bir ekonomik gerçekliğe indirgeyen, bu nedenle de ekonomik indirgemecilik olarak adlandırılan yaklaşıma karşı eleştirel olarak kullanılan bir kavramdır.

Türkiye’nin ekonomik yapısı içinde büyük işletmelerin yanı sıra, hem kayıtlı hem de kayıt dışı olarak işleyen, çok sayıda küçük ve orta boy işletme yer almaktadır. Türkiye ekonomisinde bu kadar önemli bir ağırlığa sahip olan ve literatürde KOBi (Küçük ve Orta Boy işletme) adıyla anılan bu işletmelerin önemli bir bölümü piyasadaki aşırı rekabet nedeniyle düşük bir kâr marjı ile çalışmaktadır.

Fordizmi bir sermaye birikim rejimi ile bu birikim rejiminin sürdürülebilmesini sağlayan bir düzenleme rejimi olarak gören Fransız Düzenleme Okulu literatürde Regülasyon Okulu adıyla da anılmaktadır.

Esnek üretim işgücü piyasalarında tam zamanlı (full-time), yarı zamanlı (part-time), sözleşmeli, geçici, mevsimlik ve taşeron işçi çalıştırma gibi yeni istihdam biçimlerinin yaygınlaşmasına neden olmuştur.