İKTİSADİ KALKINMA

R. Rodan,
piyasa mekanizmasının kendiliğinden optimal
yatırım dağılımını sağlayamayacağını, ekonominin
dengeli bir şekilde büyüyebilmesinin ancak
senkronize (birbiriyle uyum gösteren) yatırımlarla
gerçekleşebileceğini savunur. Bu yatırımların yapılması
gelir ve talebi arttıracaktır. Aksi durumda,
uyumlu yatırımların yapılmaması halinde, talep
ve dolayısıyla gelir artmayarak gelişme sağlanamayacaktır.
Tüm bu sebeplerle R.Rodan’a göre
kalkınma ve sanayileşme yavaş yavaş değil, büyük
itişle başlatılabilir.

Neoklasik iktisadın
eleştirisini yapan Chenery, az gelişmiş ekonomilerin
gelişmeleri konusunda “dinamik etkenleri”
analize katarak birbirini tamamlar nitelikte iki
grup çalışma yapmıştır.

Nurkse de kalkınmanın “büyük itiş” ile başlatılabileceğini
ve sanayileşmenin başarılabilmesi için
sanayilerarası tamamlaşmanın önemine dikkat
çekmiştir. Tamamlaşmaların ve böylelikle ekonomide
sürekli bir büyümenin sağlanabilmesi için
ekonominin çeşitli alanlarında ve aynı anda büyük
yatırımlar yapılmalıdır.

Leibenstein girişimcilerin kâr maksimizasyonu ile
milli gelir artışı arasındaki bağlantının zayıf olması
nedeniyle piyasanın etkin işleyemeyeceğini savunur.
Piyasadaki bireysel kâr ile sosyal kâr (milli gelire
katkı) arasındaki bağın zayıf olduğunu ve piyasa
koşullarının sonucu olarak, paralelliğin ortadan
kalktığını öne sürmektedir. H. Leibenstein, bireysel
kâr çok yüksek olsa bile milli gelire olan katkının
sıfır olabileceğini dolayısıyla, piyasanın düzenden
yoksun olduğunu savunmaktadır. Kısaca, düşük
gelir seviyesinde yer alan az gelişmiş ekonomilerde
girişimciler ekonomik büyümeyi sağlayacak yeteneğe
ve fırsatlara sahip değillerdir.

Fleming dengeli kalkınma stratejisinin ancak belirli
koşullar altında başarılı olabileceğini savunmakta
ve “dikey dışsal ekonomiler-tamamlaşmalar” üzerinde
durmaktadır.

Az gelişmiş ülkelerde planlı kalkınmanın sağladığı
üstünlükleri savunan bunun içinde dengeli gelişmeyi
öneren bir diğer isim, Otto Eckstein (1927-
1984)’dir. Ona göre, piyasa optimum kaynak
dağılımını sağlayamaz çünkü bir yatırım kararının
gelecekteki doğrudan ve dolaylı olarak yaratacağı
hasıla sadece söz konusu yatırım ele alınarak hesaplanamaz.
Gelecekteki hasılanın tam olarak bilinebilmesi
için çeşitli yatırımlar arasındaki ilişkilerin
ortaya konması gereklidir. Örneğin, bugün yapılan
yatırımlarımla ilerde yapılacak olan yatırımlar arasındaki
ilişkiler başka bir deyişle dışsallık / tamamlaşmalar
da göz önünde tutulmalıdır. Bu nedenle,
O. Eckstein’e göre, optimal kaynak dağılımı ancak
planlı bir kalkınma stratejisiyle mümkün olabilir.

Lewis, kalkınma süreci sırasında
farklı sektörler arasında doğması olası darboğazlarla,
kapasite fazlalıklarının yol açabileceği
olumsuzlukları engellemek üzere farklı sektörlerin
dengeli büyümesine ağırlık vermektedir. “Dengeli
büyüme, ekonomide meydana gelebilecek kapasite
fazlalıklarından ve dolayısıyla israflardan kaçınabilmek
için gereklidir” görüşünü savunmuştur.

Gelişmenin ancak dengesiz
bir süreç içinde gerçekleştirilebileceğine inanan
Streeten, dengesiz kalkınma görüşünü bu haliyle
Hirschman’dan ileriye götürmüştür. Ona göre dengesizlik,
gelişmeye engel değil aksine teşvik eden
bir faktör olabilir ve denge konusunda ısrar etmek
durgunluğu önlemek yerine darboğazlara neden
olabilir. Ona göre “denge, statükoyu
devam ettiren bir durum” iken, “gelişme, statükonun
değiştirilmesi”dir.

Albert O. Hirschman (1915-2012) dengesiz
kalkınma teorisinin öncüsü kabul edilir. Hirschman,
az gelişmiş ülkelerde bütün sektörlerde
eşanlı (aynı anda) bir kalkınma hamlesini gerçekleştirebilecek
düzeyde sermaye birikimi ve piyasa
genişliğinin bulunmadığını savunur. Bu gerekçeyle,
dengeli kalkınma teorisyenlerini eleştirmektedir.

Perroux, kalkınmanın
ülkenin her yerinde aynı anda başlamasının mümkün
olamayacağını, bazı bölgelerin kalkınmada
öncelik kazanacağını ve kalkınma kutuplarının
oluşacağını belirtmektedir. Sanayi kuruluşlarının
belirli bölgelerde toplanıp bölgesel farklılaşmaya
yani kutuplaşmaya neden olmasının altında yatan
unsurları şu şekilde sıralamak mümkündür:
• Hammaddeye yakınlık
• Satış ya da tüketim merkezlerine yakınlık
• Ulaşım olanaklarına (örneğin limana) yakınlık
• Vasıflı işgücüne yakınlık
• Altyapının var olması

Dengeli kalkınma görüşüne katkıda bulunan belli başlı iktisatçılar: Rosenstein-Rodan, R. Nurkse, T. Scitovsky, A. Lewis, Myrdal, H. Leibenstein, W. Galenson, Tinbergen, O. Eckstein, B. Balassa, H. Chenery, C.P. Kinleberger olarak sayılabilir.

R.Rodan’a göre, söz konusu sorunları olan bölgenin kalkınabilmesi için iki yol bulunmaktadır. Birinci yol, emek fazlasının olduğu geri kalmış bölgeden, sermaye fazlasının olduğu gelişmiş bölgeye emek göçüyle, bölgenin kalkınmasıdır. İkinci yol ise, R. Rodan’ın “sanayileşme” olarak tanımladığı yoldur. Bu sefer, yabancı özel sermayenin geri kalmış bölgeye gelmesi öngörülmektedir. bütün bir endüstri, tek dev bir firma veya tröst olarak ele alınmalı ve tüm faaliyetler planlanmalıdır. R. Rodan’a göre, tüm sanayiyi tek çatı altında toplayan böylesi büyük ölçekli bir planlama ile farklı sanayilerin birbirini tamamlamaları (yatay tamamlaşma) ve dışsal ekonomilerden faydalanmaları sağlanmış olacaktır. Piyasanın iç dinamizmden yoksun durgunluk hali makro maksimizasyon gözetilerek başlatılabilecek bir yatırımla ortadan kalkabilecektir.

Hirschman’a göre bir darboğaz ya da dengesizlik bilinçli bir şekilde yaratılmalıdır.

Bir diğer dengesiz kalkınma teorisyeni Paul Streeten (1917-…)’dir. Ona göre “denge, statükoyu devam ettiren bir durum” iken, “gelişme, statükonun değiştirilmesi”dir. Gelişmenin ancak dengesiz bir süreç içinde gerçekleştirilebileceğine inanan Streeten, dengesiz kalkınma görüşünü bu haliyle
Hirschman’dan ileriye götürmüştür. Ona göre dengesizlik, gelişmeye engel değil aksine teşvik eden bir faktör olabilir ve denge konusunda ısrar etmek durgunluğu önlemek yerine darboğazlara neden olabilir. Darboğazlar ise, bazı şartlarda üretimi geciktirmekle kalmaz, ayrıca, birbirini tamamlayan faaliyetlerin gerilemesi ve yavaşlaması sonucunu yaratır.

Dengesiz kalkınma ile ilgili görüşler, kendi içinde farklılıklar göstermelerine rağmen, dengeli kalkınmayla ilgili görüşlerin alternatifi niteliğindedir. Dengeli kalkınma yaklaşımlarının aksine dengesiz kalkınmada planlı kalkınma ve kamu etkileri minimuma indirilmektedir. Dengesiz kalkınmada, dengeli kalkınmanın aksine “piyasa”nın önderliği ve etkinliği genel olarak kabul edilmektedir. Başka bir deyişle, dengesiz kalkınmayı savunanlar piyasa ve fiyat mekanizmasının kaynakları daha kârlı alanlara yönlendirecek kadar etkin bir işleyişe sahip olduğunu böylelikle üretim faktörlerinin optimal dağılımını gerçekleştirdiğini ileri sürmektedir. Dengesiz kalkınma bakış açısıyla, kamu müdahaleleri ve planlama, piyasa ekonomisinin dinamik araçlarından yararlanma olanaklarını kısıtlamaktadır.

Diğer bir dengesiz kalkınma teorisi, öncüsünün François Perroux (1903-1987)’un olduğu “kalkınma kutupları” teorisidir. Perroux, kalkınmanın ülkenin her yerinde aynı anda başlamasının mümkün olamayacağını, bazı bölgelerin kalkınmada öncelik kazanacağını ve kalkınma kutuplarının oluşacağını belirtmektedir.

Birinci (Kolay) Aşama: İthal ikamesinin ilk aşamasında, tüketim mallarının ülke içinde üretimi ile bir yandan kıt olan döviz kaynaklarıyla yatırım malı ithal edilmesi, diğer yandan ise kapasitenin verimli bir şekilde ve en kısa zamanda arttırılması hedeflenir.

Sanayileşmede ithal ikamesi süreci bir yandan koruma politikasını gerektirirken, diğer yandan da içeride yaygın sanayileşme sonucunu doğurur. Bu durumda ithal ikamesi, koruma ve yaygın sanayileşme politikalarının birlikte yürütülmesi gerekir. Geliştirilmesi istenen veya gelişmekte olan sanayi dallarının korunmasında genel araçlar şunlardır: gümrük vergileri (veya eş etkili vergiler), ithal yasakları, döviz kuru politikaları, sübvansiyonlardır.

İthal ikamesi politikaları kaynak dağılımının bozulmasına yol açabilir.

Aşırı korumacılık nedeniyle küçük ölçekli verimsiz ve maliyeti yüksek sınai birimler kurulur.

İthal ikamesi, beklenenin tersine, sanayileşme sürecinde ödemeler dengesinde
bir rahatlatma yaratmak yerine durumu daha da kötüleştirebilir.

İthal ikamesi yurt içi tasarrufun azalmasına yol açabilir.

İthal ikamesi yurt içi tekelleşmeyi arttırır.

Koruma önlemleri yavaş yavaş azaltılmak şeklinde tamamen kaldırılabilir ve bu sanayi sektörü zamanla ihracat sanayine dönüşebilir. Önceleri ithal ikamesi şeklinde gerçekleştirilen sanayileşme belirli bir sınai üretim alanlarında ihracata dönük hale gelebilir. Böylelikle –sınai ürün arz esnekliği dolayısıyla- ihracatın da arttırılabilme olanakları doğmaktadır. Türkiye, İspanya, Yunanistan, Yugoslavya bu modeli uygulayan ülkelerdendir.