İKTİSADİ KALKINMA - Deneme Sınavı - 14

iktisadi büyüme, bir ülkenin reel Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla (GSYH) düzeyinde görülen sürek­li artış olarak tanımlanabilir. İktisadi büyüme kişi başına düşen reel gelir artışı olarak da ifade edile­bilmektedir.

Reel GSYH Bir ülkenin sınırları içinde belli bir yılda üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin temel bir yılın fiyatları üzerinden değeridir. Reel GSYH değerinin ülke nüfusuna bölünmesiyle kişi başına düşen reel gelir büyüklüğü elde edilir.

Reel GSMH, bir ülkenin vatandaşları tarafından belli bir yılda gerek söz konusu ülkede gerekse diğer ülkelerde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin temel bir yılın fiyatları üzerinden değeridir.

GSMH=GSYH+ Net Dış Faktör Gelirleri

İktisadi kalkınma, az gelişmiş bir ülkede kişi başına düşen reel gelirin arttırılmasıyla birlikte, iktisadi ve sosyo-kültürel yapının da değiştirilme­si, yenileştirilmesidir. İktisadi kalkınma, iktisadi büyümeyi de içerdiğinden daha geniş kapsamlı bir olgudur. İktisadi kalkınma ve büyüme arasındaki temel fark yapısal değişmedir. Bu anlamda, iktisadi kalkınma sadece ekonomik boyutlarla sınırlanma­yan, toplumu sosyal, siyasal ve kültürel boyutlarıyla kuşatan karmaşık ve dinamik bir süreçtir. Genellik­le iktisadi kalkınma yerine kullanılan iktisadi geliş­me ise, daha çok büyüme sorununu çözmüş ve ya­pısal değişim içine girmiş ekonomilerin durumunu anlatmak için kullanılır.

Temel İhtiyaçlar Yaklaşımı: Kalkınmayı sadece milli gelir artışlarına atfeden, böylelikle insan ve refah faktörünü göz ardı eden geleneksel kalkınma iktisadı yaklaşımı bir zaman sonra eleştirilmeye başlanmıştır. İktisadi büyümenin yoksulluğun ortadan kaldırılması için yeterli bir koşul olmaması, dünya üzerinde çok sayıda insanın halen yoksulluk içinde yaşaması, az gelişmiş ve gelişmiş ülkeler arasındaki farkın giderek açılması beraberinde yeni arayışları getirmiştir.

Sürdürülebilir Kalkınma Yaklaşımı: Temel ihtiyaçlar yaklaşımı 1970’li yılların sonlarında yerini sürdürülebilir kalkınma yaklaşımına bırakmıştır. Önceleri doğal kaynakların sınırsız olduğu kabul edilmekte ve kalkınmanın doğal kaynaklar ve çevre üzerindeki olumsuz etkilerine yer verilmemekteydi. Oysa iktisadi faaliyetler sonucu oluşan ekolojik sorunların anlaşılması ve çözülmesi için doğanın da bir üretim faktörü olarak görülmesi ve sınırlarının bilincine varılması gerekmektedir. Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı mevcut ve gelecek kuşakların refahı için çevrenin korunmasına büyük önem vermekte, kalkınmanın ekolojik dengeyi bozmadan gerçekleştirilmesi gerektiği düşüncesi ön plana çıkmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma, gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılayabilmelerini tehlikeye sokmaksızın, bugünkü kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılayabilen kalkınma olarak tanımlanmaktadır.

İnsani Kalkınma Yaklaşımı: Kalkınmanın iktisadi büyümeyle eşanlamlı kullanıldığı dönemlerde, kalkınma olgusunun insani boyutu büyük ölçüde göz ardı edilmiştir. Oysaki kalkınmanın nihai odak noktası insandır. 1980’li yıllardan itibaren popülerlik kazanan insani kalkınma yaklaşımında kalkınma, insani kalkınma bağlamında ele alınmakta ve ölçümünde de insani kalkınma ile ilgili göstergelerin kullanılmaya başlandığı gözlenmektedir. İnsani kalkınma, geleneksel kalkınma tanımına ek olarak, yaşam kalitesini, iyi bir eğitimi, sağlıklı ve uzun bir yaşamı içine alan çok boyutlu bir kavramdır. Bu anlamda, ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesinde, iktisadi büyümeden çok insani kalkınma alanında kaydettikleri ilerlemeler daha belirleyici bir rol oynamaktadır.

Sürdürülebilir İnsani Kalkınma: Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) 1990 yılında hazırlanan İnsani Gelişme Raporu’nda milli gelir artışının insani kalkınma için gerekli bir koşul olmasına rağmen yeterli olmadığı vurgulanmaktadır. Rapora göre yüksek bir büyüme hızı yakalayan ülkelerde, insani kalkınma düzeyi düşük olabileceği gibi, insani gelişmişlik açısından ileri düzeyde bulunan ülkeler düşük bir büyüme hızı kaydedebilmektedir. Bu anlamda iktisadi büyüme, insani gelişmeyi garanti etmemektedir. 1994 yılı İnsani Gelişme Raporu’nda yeni kalkınma stratejisinin adı “sürdürülebilir insani kalkınma” olarak ifade edilmiştir. Bu kalkınma anlayışı, doğal kaynaklara ve çevreye dayanan sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı ile insani kalkınma yaklaşımını içermektedir.

Kişi başına GSYH=GSYH/Nüfus
Ülkelerin GSYH düzeyleri kendi ulusal para birimleri ile hesaplanmaktadır. Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin tespiti nispi anlamda bir karşılaştırma yapmayı gerektirdiğinden ulusal para cinsinden hesaplanan GSYH değeri ortak bir para birimine (genellikle dolara) dönüştürülür. Elde edilen değer ülke nüfusuna bölünerek dolar cinsinden kişi başına düşen gelir değerine ulaşılır.

Sektörel Özellikleri
Ekonominin sektörel bazda yapısı incelendiğinde az gelişmiş ülkelerin çok önemli bir özelliği olan ikili yapılarla karşılaşılmaktadır. Bu anlamda hem tarım, sanayi ve hizmetler gibi ekonomik sektörler hem de toplumsal yapı, geleneksel ve modern kesim olarak ikiye ayrılmaktadır.

R.Rodan’a göre, söz konusu sorunları olan bölgenin kalkınabilmesi için iki yol bulunmaktadır. Birinci yol, emek fazlasının olduğu geri kalmış bölgeden, sermaye fazlasının olduğu gelişmiş bölgeye emek göçüyle, bölgenin kalkınmasıdır. İkinci yol ise, R. Rodan’ın “sanayileşme” olarak tanımladığı yoldur. Bu sefer, yabancı özel sermayenin geri kalmış bölgeye gelmesi öngörülmektedir. bütün bir endüstri, tek dev bir firma veya tröst olarak ele alınmalı ve tüm faaliyetler planlanmalıdır. R. Rodan’a göre, tüm sanayiyi tek çatı altında toplayan böylesi büyük ölçekli bir planlama ile farklı sanayilerin birbirini tamamlamaları (yatay tamamlaşma) ve dışsal ekonomilerden faydalanmaları sağlanmış olacaktır. Piyasanın iç dinamizmden yoksun durgunluk hali makro maksimizasyon gözetilerek başlatılabilecek bir yatırımla ortadan kalkabilecektir.

Hirschman’a göre bir darboğaz ya da dengesizlik bilinçli bir şekilde yaratılmalıdır.

Bir diğer dengesiz kalkınma teorisyeni Paul Streeten (1917-…)’dir. Ona göre “denge, statükoyu devam ettiren bir durum” iken, “gelişme, statükonun değiştirilmesi”dir. Gelişmenin ancak dengesiz bir süreç içinde gerçekleştirilebileceğine inanan Streeten, dengesiz kalkınma görüşünü bu haliyle
Hirschman’dan ileriye götürmüştür. Ona göre dengesizlik, gelişmeye engel değil aksine teşvik eden bir faktör olabilir ve denge konusunda ısrar etmek durgunluğu önlemek yerine darboğazlara neden olabilir. Darboğazlar ise, bazı şartlarda üretimi geciktirmekle kalmaz, ayrıca, birbirini tamamlayan faaliyetlerin gerilemesi ve yavaşlaması sonucunu yaratır.

Dengesiz kalkınma ile ilgili görüşler, kendi içinde farklılıklar göstermelerine rağmen, dengeli kalkınmayla ilgili görüşlerin alternatifi niteliğindedir. Dengeli kalkınma yaklaşımlarının aksine dengesiz kalkınmada planlı kalkınma ve kamu etkileri minimuma indirilmektedir. Dengesiz kalkınmada, dengeli kalkınmanın aksine “piyasa”nın önderliği ve etkinliği genel olarak kabul edilmektedir. Başka bir deyişle, dengesiz kalkınmayı savunanlar piyasa ve fiyat mekanizmasının kaynakları daha kârlı alanlara yönlendirecek kadar etkin bir işleyişe sahip olduğunu böylelikle üretim faktörlerinin optimal dağılımını gerçekleştirdiğini ileri sürmektedir. Dengesiz kalkınma bakış açısıyla, kamu müdahaleleri ve planlama, piyasa ekonomisinin dinamik araçlarından yararlanma olanaklarını kısıtlamaktadır.

Diğer bir dengesiz kalkınma teorisi, öncüsünün François Perroux (1903-1987)’un olduğu “kalkınma kutupları” teorisidir. Perroux, kalkınmanın ülkenin her yerinde aynı anda başlamasının mümkün olamayacağını, bazı bölgelerin kalkınmada öncelik kazanacağını ve kalkınma kutuplarının oluşacağını belirtmektedir.

Birinci (Kolay) Aşama: İthal ikamesinin ilk aşamasında, tüketim mallarının ülke içinde üretimi ile bir yandan kıt olan döviz kaynaklarıyla yatırım malı ithal edilmesi, diğer yandan ise kapasitenin verimli bir şekilde ve en kısa zamanda arttırılması hedeflenir.

Sanayileşmede ithal ikamesi süreci bir yandan koruma politikasını gerektirirken, diğer yandan da içeride yaygın sanayileşme sonucunu doğurur. Bu durumda ithal ikamesi, koruma ve yaygın sanayileşme politikalarının birlikte yürütülmesi gerekir. Geliştirilmesi istenen veya gelişmekte olan sanayi dallarının korunmasında genel araçlar şunlardır: gümrük vergileri (veya eş etkili vergiler), ithal yasakları, döviz kuru politikaları, sübvansiyonlardır.

İthal ikamesi politikaları kaynak dağılımının bozulmasına yol açabilir.

Aşırı korumacılık nedeniyle küçük ölçekli verimsiz ve maliyeti yüksek sınai birimler kurulur.

İthal ikamesi, beklenenin tersine, sanayileşme sürecinde ödemeler dengesinde
bir rahatlatma yaratmak yerine durumu daha da kötüleştirebilir.

İthal ikamesi yurt içi tasarrufun azalmasına yol açabilir.

İthal ikamesi yurt içi tekelleşmeyi arttırır.

Koruma önlemleri yavaş yavaş azaltılmak şeklinde tamamen kaldırılabilir ve bu sanayi sektörü zamanla ihracat sanayine dönüşebilir. Önceleri ithal ikamesi şeklinde gerçekleştirilen sanayileşme belirli bir sınai üretim alanlarında ihracata dönük hale gelebilir. Böylelikle –sınai ürün arz esnekliği dolayısıyla- ihracatın da arttırılabilme olanakları doğmaktadır. Türkiye, İspanya, Yunanistan, Yugoslavya bu modeli uygulayan ülkelerdendir.

Marjinal Tasarruf Eğilimi: Harcanabilir gelirde meydana gelen bir birimlik artışın ne kadarının tasarrufa ayrılacağını gösteren katsayıdır