İKTİSADİ DÜŞÜNCELER TARİHİ

İnsanların tercihlerinde, kendilerine en az maliyet yükleyecek ve en fazla fayda veya kazanç sağlayacak
seçenekleri tercih etmeleri rasyonellik ilkesi olarak adlandırılır.

Avrupa’da 1870’lerden sonra ortaya çıkan ve iktisadi davranışları marjinal fayda kavramı ile açıklayan yeni iktisada ilişkin bir nitelendirmedir.

Firma davranışlarının çözümlenmesinde marjinal değerleri kullanan ve monopol teorisine ilk
önce katkıda bulunan Augustin Cournot adlı iktisatçıdır.

Edgeworth matematiksel iktisadın yanı sıra fayda teorisine de önemli katkı sağlamıştır. Bugün iktisat
ders kitaplarının en önemli kavramlarından olan kayıtsızlık eğrileri ve sözleşme eğrileri, bugünküne yakın
biçimde ilk kez onun tarafından dile getirilmiştir. Eğrilerin şeklinin orijine göre dışbükey olmasının azalan
marjinal faydadan kaynaklandığı onun tarafından ileri sürülmüştür.

Bir ekonomide başkalarının durumunu kötüleştirmeden hiç kimsenin durumunun iyileştirilemeyeceği genel denge durumuna da Pareto optimumu denmektedir.

Neoklasik iktisadın bugünkü ders kitaplarına girecek biçimde formüle edilmesinde en büyük katkısı olan kişi şüphesiz Alfred Marshall’dır. Ekonomi’nin İlkeleri, kendisi hayattayken bile tam sekiz baskı yapmış, daha sonra da defalarca basılmıştır. Bu eser on yıllar boyu İngilizce temel ders kitabı özelliğini korumuş, oradaki analizlerin çoğu iktisat biliminin ortak birikimi olarak görüldüğü için doğrudan Marshall’a atıf yapılmadan ders kitaplarında yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

M dolaşımdaki para miktarını, V paranın dolanım hızını, P fiyatlar genel düzeyini ve Q da yıl
boyunca üretilen mal miktarını ifade etmektedir.

Knut Wicksell fiyatlar genel düzeyi ile ilgilenmiştir. O dönemde kabul gören yaklaşım paranın miktar kuramı idi. Buna göre paranın dolanım hızı sabit kabul edildiğinde fiyatlar genel düzeyindeki artışlar para arzı tarafından belirlenir. Wicksell bu yaklaşıma karşı çıkarak, fiyatlar genel düzeyinin faiz oranı tarafından belirlendiğini ileri sürer. Bunu açıklamak için doğal ve piyasa faiz oranı ayırımına gider. Doğal faiz oranı, ona göre, parasal değişkenlerden etkilenmeyen sermayenin reel getirisini ifade eder. Piyasa faiz oranı ise, bankalar tarafından belirlenen faiz oranıdır. Eğer bankaların belirlediği piyasa faiz oranı doğal faiz oranına eşitse enflasyon sıfıra eşit olacaktır. Ama eğer piyasa faiz oranı doğal faiz oranının altındaysa bu durum yeni sermaye malına olan talebi artırarak enflasyona yol açacaktır. Ona göre bu süreç piyasa faiz oranı doğal faiz oranına eşit oluncaya kadar devam eder.

Edward Hastings Chamberlin  literatürde iki uç olan tam rekabet piyasası ile tekel piyasası arasında tanımlanabilecek tekelci rekabet adıyla yeni bir piyasa türünden bahseder. Bu piyasada firmalar, birbirinin aynısı olmayan ama tüketicinin aynı ihtiyacını karşılayan, yani birbiri yerine ikame edilebilir özellikler taşıyan ürünler üretirler. Firmalar, ürünlerini sanki rakip
firmalarınkinden çok değişikmiş gibi farklılaştırır, tüketicinin kendi malları yerine diğer malları satın almaması için reklam ve tanıtım yaparlar. Bu yönüyle tekel gibidirler. Ama fiyatı yükselttiklerinde, bütün çabalarına rağmen, tüketicilerinin bir kısmının rakip firmaların ürünlerini almalarına da engel olamazlar. Yani her bir firmanın malına olan talep eğrileri, malın ikâme edilebilirliğine bağlı olarak, tekel ile tam rekabet piyasasının arasında bir eğimle, negatif eğimlidir. Yakın ikamesi çok olan malın talep eğrisi yatıklaşır. Araba, mobilya, gıda ve giyim piyasaları bu tür firmalardan oluşur. Yakın ikamesi olmayan veya tüketici üzerinde böyle bir izlenim bırakan firmanın talep eğrisi tekelinkine benzemeye başlar. Ancak piyasaya giriş serbest olduğu için mevcut firmalar hiçbir zaman uzun dönemde tekel pozisyonunu koruyamazlar.

Irving Fisher (1867-1947) de Léon Walras ve Vilfredo Pareto gibi ekonomi biliminin geleceğinin matematiksel ve istatistiksel yöntemlerin kullanılmasında olduğunu düşünüyordu. Fisher Amerika’nın ilk matematiksel iktisatçısı da sayılabilir. 1930 yılında Ragnar Frisch, Charles F. Roos ve Joseph Schumpeter ile birlikte Ekonometri Derneğini kurdu ve ilk başkanı seçildi. 1918 yılında da Amerikan Ekonomi Derneği’nin başkanı seçilmişti.

Neoklasik iktisat iki temel aksiyom üzerine kurulmuştur. Bunlardan birisi maksimizasyon diğeri de rasyonellik ilkesidir. Bu iki ilke, tüm insanların isteklerini karşılayamama anlamında kıt olan kaynakların, nasıl, kim tarafından ve ne miktarda sahiplenilebileceğinin kararlaştırılabilmesi için insan iradesinin devreye sokulması durumunda ortaya çıkacak seçimin mantığını açıklamaya çalışmaktadır. Rasyonellik İlkesi, insanların tercihlerinde, kendilerine en az maliyet yükleyecek ve en fazla fayda veya kazanç sağlayacak seçenekleri tercih etmeleridir. Maksimizasyon İlkesi, üreticilerin amacının kârı, tüketicilerin ise faydayı maksimuma çıkarma olduğu varsayımıdır.

Tümevarım, tek tek gözlemlerden genel ilkelere varmak için kullanılan akıl yürütme yöntemidir.

Marjinalistlere göre bir malın fiyatını, söz konusu malın üretimi için geçmişte ne kadar maliyete katlanıldığı değil, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sağlamayı umduğu belirlemektedir. Bu noktada marjinalistler bir malın üretimi sırasında geçmişte katlanılan büyük maliyetlerin zorunlu olarak o malın fiyatının yüksek olmasını gerektirmediğini ileri sürmektedirler. Bunlara göre bir malın değeri, sağladığı faydaya bağlıdır ve bu fayda da geçmişten değil, şimdi ve gelecekte yapılacak tüketimden kaynaklanmaktadır. Bir malın fiyatını, söz konusu malın üretimi için geçmişte ne kadar maliyete katlanıldığı değil, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sağlamayı umduğu belirlemektedir.

Firma davranışlarının çözümlenmesinde marjinal değerleri kullanan ve monopol teorisine ilk önce katkıda bulunan iktisatçı Augustin Cournot (1801-1877) dur.

William Stanley Jevons (1835-1882), “Değer yalnızca nihai düzeydeki faydaya bağlıdır.” diyerek emek-değer teorisine itiraz eder. Ona göre üretim maliyetleri arzı belirler, arz faydanın nihai düzeyini belirler, nihai fayda düzeyi de değeri belirler. Jevons’a göre, son tahlilde bir malın değeri ona harcanan emeğe değil, nihai kullanıcıya sağlayacağı faydaya bağlıdır.

Ekonomide bir kişinin durumunun iyileştirilmesinin başka birisinin durumunu kötüleştirmeden yapılamayacağı duruma, günümüz iktisat ders kitaplarında Pareto etkinliği, bir ekonomide başkalarının durumunu kötüleştirmeden hiç kimsenin durumunun iyileştirilemeyeceği genel denge durumuna da Pareto opitmumu denmektedir.

Francis Ysidro Edgeworth matematiksel iktisadın yanı sıra fayda teorisine de önemli katkı sağlamıştır. Bugün iktisat ders kitaplarının en önemli kavramlarından olan kayıtsızlık eğrileri ve sözleşme eğrileri, bugünkine yakın biçimde ilk kez onun tarafından dile getirilmiştir. Eğrilerin şeklinin orijine göre dışbükey olmasının azalan marjinal faydadan kaynaklandığı onun tarafından ileri sürülmüştür.

Fiyatın dikey, miktarın da yatay eksenden yer aldığı bir çizelgede, arz eğrisinin pozitif, talep eğrisinin de negatif eğimli olarak birbirini kestiği grafik, ilk gündeme getiren kişi Cournot olsa da Marshall tarafından meşhur edilmiş ve bu grafik Marshall Makası olarak iktisat literatürüne geçmiştir. Formül ve grafikleri yoğun olarak kullanan Marshall kitabının sonuna da matematiksel notasyonları içeren 20 sayfalık bir ek yerleştirmiştir.

Knut Wicksell fiyatlar genel düzeyi ile ilgilenmiştir. O dönemde kabul gören yaklaşım paranın miktar kuramı idi. Buna göre paranın dolanım hızı sabit kabul edildiğinde fiyatlar genel düzeyindeki artışlar para arzı tarafından belirlenir. Wicksell bu yaklaşıma karşı çıkarak, fiyatlar genel düzeyinin faiz oranı tarafından belirlendiğini ileri sürer. Bunu açıklamak için doğal ve piyasa faiz oranı ayırımına gider. Doğal faiz oranı, ona göre, parasal değişkenlerden etkilenmeyen sermayenin reel getirisini ifade eder. Piyasa faiz oranı ise, bankalar tarafından belirlenen faiz oranıdır. Eğer bankaların belirlediği piyasa faiz oranı doğal faiz oranına eşitse enflasyon sıfıra eşit olacaktır. Ama eğer piyasa faiz oranı doğal faiz oranının altındaysa bu durum yeni sermaye malına olan talebi artırarak enflasyona yol açacaktır. Ona göre bu süreç piyasa faiz oranı doğal faiz oranına eşit oluncaya kadar devam eder.

Tekelci rekabet piyasası.