İKTİSADİ DÜŞÜNCELER TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Veblen Aylak Sınıfın Teorisi isimli eserinde, israfçı tüketim üzerinde özellikle durmaktadır. Buna gösterişçi tüketim veya Veblen etkisi denilmektedir. Gösterişçi tüketimde bir mal veya hizmetin faydası, sahip olduğu niteliklerden değil, kişinin alım gücünün yüksekliğini yansıtarak başkalarına gösteriş yapmanın verdiği hazdan kaynaklanmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Marshall’ın, Walras / Pareto / Menger’in geliştirdiği öneriler temelinde sentezlediği “Neo-klasik” iktisat 20. yüzyılın başlarında iktisadın “bağımsız” bir disiplin olarak doğmasına yol açtı. Bu dönemde sosyoloji, toplumlarda üretim, değişim ve bölüşüm ilişkilerini inceleyen iktisadi analiz dışında bağımsız yeni bir disiplin haline geldi.

Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisadıdır. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çalışmışlardır. Ama, hem daha kolay anlaşılabilir hem de daha yaygın uygulama alanı olan Marshall’ın geliştirdiği kısmi denge modelidir. Birinci ve ikinci kuşağın geliştirdiği hem genel hem de kısmi denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda fotoğraflamayı amaçlayan statik denge modelleridir.

1870’lerde birbirinden habersiz olarak Alman Carl Menger, İngiliz William Stanley Jevons ve Fransız Léon Walras isimli üç düşünür marjinal fayda kavramını geliştirmiş, bir malın değer veya fiyatının, tüketiciye sağladığı marjinal faydaya bağlı olduğunu ileri sürerek marjinal çözümlemeyi talep teorisine uygulamışlardır.

Firma davranışlarının çözümlenmesinde marjinal değerleri kullanan ve monopol teorisine ilk önce katkıda bulunan Augustin Cournot (1801-1877); Soyutlanmış Devlet isimli eserinde marjinal verimlilik teorisinin ipuçlarını taşıyan görüşler ileri süren Johann H. Von Thünen (1783-1850); azalan marjinal fayda, tüketici artığıve fiyat farklılaştırılması gibi konularda önemli katkıları olan Jules
Dupuit (1804-1866) gibi isimler marjinalizmin erken öncüleri arasında yer almışlardır. Bu öncüler arasında, özellikle sübjektif değer teorisinin kurucusu kabul edilen ve tüketici davranışları ve talep teorisi bakımından önem taşıyan katkıları bulunan F. Herman Gossen (1854) özellikle dikkati çekmektedir. İktisatta azalan marjinal fayda yasası’nı ilk formüle eden kişi Gossen’dir. Gossen’in birinci yasası denilen bu ilkeye göre, bir malın tüketimi arttıkça tüketimde kullanılan her ilave malın faydası bir öncekine göre daha düşük olur.

Jevons’un Politik İktisat Teorisi adlı eserinin ikinci bölümünün başlığı “Haz ve Elem Teorisi”dir. Burada Jevons, Jeremy Bentham’ın faydacı görüşlerini detaylı biçimde anlatarak, onun yaklaşımını tümüyle benimsediğini ve haz ve elemin ekonomi matematiğinin nihai nesneleri olduğundan şüphe duymadığını, hazzı maksimize etmenin ekonominin konusunu oluşturduğunu bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydırmanın uygun olacağını belirtir.

Ekonomide bir kişinin durumunun iyileştirilmesinin başka birisinin durumunu kötüleştirmeden yapılamayacağı duruma, günümüz iktisat ders kitaplarında Pareto etkinliği, bir ekonomide başkalarının durumunu kötüleştirmeden hiç kimsenin durumunun iyileştirilemeyeceği genel denge durumuna da Pareto opitmumu denmektedir.

Fiyatın dikey, miktarın da yatay eksenden yer aldığı bir çizelgede, arz eğrisinin pozitif, talep eğrisinin de negatif eğimli olarak birbirini kestiği grafik, ilk gündeme getiren kişi Cournot olsa da Marshall tarafından meşhur edilmiş ve bu grafik Marshall Makası olarak iktisat literatürüne geçmiştir.

Neoklasik iktisadın en önemli isimlerinden biri olan ve yerleşik iktisada pek çok katkısı olan Fisher’in en yaygın bilinen katkılarından biri de Fisher denklemidir. Paranın miktar kuramı olarak da bilinen Fisher denklemi MV=PQ’dur. Burada M dolaşımdaki para miktarını, V paranın dolanım hızını, P fiyatlar genel düzeyini ve Q da yıl boyunca üretilen mal miktarını ifade etmektedir. Fisher’e göre, dolaşımdaki para miktarındaki artış, aynı oranda enflasyona yol açar. Aslında ekonomideki para miktarındaki artışın fiyatları yükselteceği görüşü Fisher’den önce, klasik iktisatçılardan David Hume ve John Stuart Mill tarafından da dile getirilmiş olmasına karşın Fisher paranın dolanım hızı ve ticaret hacmi değişmeden para miktarındaki değişimin aynı oranda ve yönde fiyatlar genel düzeyini etkileyeceğini ileri süren ve paranın miktar kuramı adıyla tarihe geçen bir kuram geliştirmiştir.

Chamberlin literatürde iki uç olan tam rekabet piyasası ile tekel piyasası arasında tanımlanabilecek tekelci rekabet adıyla yeni bir piyasa türünden bahseder. Bu piyasada firmalar, birbirinin aynısı olmayan ama tüketicinin aynı ihtiyacını karşılayan, yani birbiri yerine ikame edilebilir özellikler taşıyan ürünler üretirler. Firmalar, ürünlerini sanki rakip firmalarınkinden çok değişikmiş gibi farklılaştırır, tüketicinin kendi malları yerine diğer malları satın almaması için reklam ve tanıtım yaparlar.

Sosyal bilim literatüründe ise kurum, genel olarak istikrar, düzenlilik ve süreklilik gösteren inanç, davranış veya faaliyet biçimine denmektedir. Kurumları  “formel kurumlar” ve “enformel kurumlar” olarak ikiye ayırabiliriz. Formel kurumlar, devletin yaptırım gücü ile desteklenen, enformel kurumlar ise devletin yaptırım gücüne ihtiyaç duymadan varlığını sürdüren kurumlardır. Mahkeme ve polis gücü ile hayata geçirilen hukuk sistemi, formel kurumlara, adab-ı muaşeret kuralları da enformel kurumlara örnek verilebilir. Bir toplumda enformel ve formel kurumların birbirini desteklemesi ve tamamlaması ekonomik faaliyetlerin işlem maliyetlerini düşürür.

Veblen, Eski Kurumcu İktisatçılar arasındayken; Aralarında R. Coase, Williamson, D. North, Posner gibi iktisatçıların bulunduğu ve yerleşik iktisadın kavramsal araçlarını kurumsal iktisadın inceleme konularına uyarlayarak yerleşik iktisadın alanını genişleten iktisatçılara da yeni kurumcular denmektedir.

Eski kurumculara göre, rasyonel iktisadi aktörler üzerine kurulu neoklasik yaklaşım tamamen terk edilerek, yerine iktisadi davranışın kültürel bağlam içinde meydana geldiğini varsayan yeni bir yaklaşım konmalıdır. Fakat yeni kurumcuların birçoğuna göre rasyonel tercih üzerine kurulu standart neoklasik yaklaşım, tamamen terk edilmek yerine yeniden düzenlenmeli ve genişletilmelidir. Eski ve yeni kurumculuk arasındaki en temel fark budur. Eski kurumcular yerleşik iktisadın fayda ve kâr maksimizasyonuna dayalı analiz mantığının tümüyle terk edilmesi gerektiğini savunurken yeni kurumcular neoklasik yaklaşımın bazı varsayımlarını yeniden tanımlamak suretiyle kullanılması gerektiğini ileri sürmektedirler.

Nobel iktisat ödülü kazanan Coase, yerleşik iktisadın analiz mantığını küçük değişiklikler yaparak, kurumsal yapıların oluşum ve gelişimini de bu mantıkla açıklayan kurumcu ekol olan Yeni Kurumcu iktisadı savunan iktisatçılardan biridir.

Kurumcu iktisat dendiğinde hemen akla, yazımına 1895 yılında başladığı ve binbir macera sonucu 1899 yılında yayınlanan Aylak Sınıfın Teorisi isimli kitabıyla Thorstein Veblen gelir. Yaptığı eleştirilerin tümüne katılınmasa da Veblen’in Amerikan toplumunu en iyi eleştiren düşünürler arasında yer aldığı kabul edilmektedir

Veblen' göre yukarıda yer alanların hepsi doğrudur. Ayrıca Veblen, klasik teorinin yalıtılmış, amaçsız, dışarıdan gelen etkilere tepki veren pasif bir birey yaklaşımına karşı çıkmaktadır. Veblen’e göre iktisat teorisi; tarihsel, iktisadi, siyasal ve sosyal olayların içgüdüsel-alışkanlıklara bağlı insan davranışları tarafından biçimlenen grup özellikleri tarafından belirlenir ve en iyi bunlarla betimlenebilir. Ona göre deterministik olmayan Darwinci bir sosyal evrim kuramı, sosyal ve iktisadi olgularla ilgilenirken değişimi anlamak için en uygun araçları sunmaktadır

Veblen Aylak Sınıfın Teorisi isimli eserinde, israfçı tüketim üzerinde özellikle durmaktadır. Gösterişçi tüketimde bir mal veya hizmetin faydası, sahip olduğu niteliklerden değil, kişinin alım gücünün yüksekliğini yansıtarak başkalarına gösteriş yapmanın verdiği hazdan kaynaklanmaktadır. Bir mülkün, onu sahip olana kazandırdığı statüsüne bağlı olarak talep edilmesi buna güzel bir örnektir. Bu tüketim türünde, malın niteliklerinin değil, onun pahalı olması, yani bir güç gösterisini sergilediği için pahalı olmanın bizzat kendisi bir değer ifade etmektedir. Tüketim üzerindeki bu etkiye literatürde Veblen etkisi denmektedir.

19. yüzyılda soyutlamacı ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihçi Okul tarafından verilmiştir. Tarihçiler, zaman ve mekândan bağımsız bir iktisadi açıklamanın olamayacağını ifade ederler. Tarihçilerin görüşleri, İngiltere ve Fransa’da da ilgi görse de Alman Tarihçi okulu iktisadi düşünce tarihinde daha çok temayüz etmiştir. Öncüleri arasında W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi düşünürlerin bulunduğu Alman Tarihçi Okulunun en ünlü temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombarttır. Tarihçi Okul, esas olarak, yerleşik iktisadın doğal düzen varsayımına dayalı olarak bütün toplumlarda benzer yasaların olduğu ve iktisat biliminin bu yasaları ortaya çıkarmakla görevli olduğu tezine karşı çıkar. Tarihçi Okula göre toplumsal kurallar zaman içinde değiştiği için, bütün zamanlarda geçerli toplumsal kuralları keşfetme gayreti doğru değildir. Bütün toplumlar için geçerli kuralların olmaması, farklı toplumlarda farklı uygulamaların yapılmasına, böylece devletin ekonomiye müdahalesine kapı aralanıyordu.

Yeni kurumcu iktisadın da kendi içerisinde farklılıklar taşıyan ekolleri bulunmaktadır. Yeni kurumcular, işlem maliyetlerinden mülkiyet haklarına kadar birçok konunun yerleşik iktisadın kavramsal araçları yardımıyla iktisadi çözümlemenin kapsamına alınmasını savunmaktadırlar. Bu bağlamda İşlem Maliyeti İktisadı, Mülkiyet Hakları ve Hukuk ve İktisat gibi ekoller ortaya çıkmıştır. Davranışsal iktisat ise bu ekollerden biri değildir.