İKTİSADİ DÜŞÜNCELER TARİHİ - Deneme Sınavı - 3

Mülkiyet hakları dendiğinde iktisadi açıdan bunun ne anlama geldiğini anlaşılabilmesi için mülkiyet haklarının niteliklerine ve farklılıklarına bakmak gerekir:

Bu haklardan her birinin iktisadi mekanizma üzerindeki etkileri, diğerlerinden farklı olmaktadır. Bu farklı mülkiyet sistemleri, üretimi, işlem maliyetlerini ve dönüşümü etkiler niteliktedir. Bu konular yeni kurumcu iktisatla birlikte iktisat biliminin inceleme kapsamına girmiştir.

Marshall’ın, Walras / Pareto / Menger’in geliştirdiği öneriler temelinde sentezlediği “Neo-klasik” iktisat 20. yüzyılın başlarında iktisadın “bağımsız” bir disiplin olarak doğmasına yol açtı. Adam Smith Klasik iktisatçılardandır.

Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisadıdır. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çalışmışlardır. Ama, hem daha kolay anlaşılabilir hem de daha yaygın uygulama alanı olan Marshall’ın geliştirdiği kısmi denge modelidir. Birinci ve ikinci kuşağın geliştirdiği hem genel hem de kısmi denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda fotoğraflamayı amaçlayan statik denge modelleridir. Zaman faktörünü de içine alacak şekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuşaklar tarafından geliştirilecektir.

Neoklasik iktisat iki temel aksiyom üzerine kurulmuştur. Bunlardan birisi maksimizasyon diğeri de rasyonellik ilkesidir. Bu iki ilke, tüm insanların isteklerini karşılayamama anlamında kıt olan kaynakların, nasıl, kim tarafından ve ne miktarda sahiplenilebileceğinin kararlaştırılabilmesi için insan iradesinin devreye sokulması durumunda ortaya çıkacak seçimin mantığını açıklamaya çalışmaktadır. Bu yüzden iktisat biliminin tanımında kıtlık ve seçim kavramları anahtar işlev görmektedir. Zira kıtlık maliyeti, maliyette seçimi zorunlu kılmaktadır. İktisat bilimi de, bu seçimin nasıl yapılabileceğini ortaya koymaya çalışmaktadır.

1870’lerde birbirinden habersiz olarak Alman Carl Menger, İngiliz William Stanley Jevons ve Fransız Léon Walras isimli üç düşünür marjinal fayda kavramını geliştirmiş, bir malın değer veya fiyatının, tüketiciye sağladığı marjinal faydaya bağlı olduğunu ileri sürerek marjinal çözümlemeyi talep teorisine uygulamışlardır. Bu düşünürlerin iktisadi düşüncenin gelişimine olan katkısı genellikle marjinalizm olarak isimlendirilir. Bu üç düşünürün üçü de iktisat düşüncesine özgün ve devrimsel nitelikte katkıda bulunmuşlardır. Klasik iktisadın yaklaşık yüz yıllık etkinliğinden sonra aşağı yukarı aynı zamanda Avrupa’nın değişik ülkelerinde ortaya çıkan bu yeni iktisadi akım iktisadi düşüncede devrim niteliğinde bir değişimi ifade ettiği için daha sonra marjinalist devrim olarak da nitelendirilmiştir.

Sübjektif değer teorisinin kurucusu kabul edilen ve tüketici davranışları ve talep teorisi bakımından önem taşıyan katkıları bulunan F. Herman Gossen (1854) özellikle dikkati çekmektedir. İktisatta azalan marjinal fayda yasası’nı ilk formüle eden kişi Gossen’dir. Gossen’in birinci yasası denilen bu ilkeye göre, bir malın tüketimi arttıkça tüketimde kullanılan her ilave malın faydası bir öncekine göre daha düşük olur. Dolayısıyla azalan marjinal fayda yasası ilk kez Gossen tarafından açıklanmıştır. Gossen’in ikinci yasası da birinciden türetilmiştir. Buna göre, tüketicinin satın alacağı mallardan her birine yapacağı harcamanın sonuncu lirasından elde edeceği faydanın, malların her biri itibariyle eşitlenmesi gerekmektedir. Bu yasaya eş marjinal fayda yasası da denilmektedir.

Jevons’un Politik İktisat Teorisi adlı eserinin ikinci bölümünün başlığı “Haz ve Elem Teorisi”dir. Burada Jevons, Jeremy Bentham’ın faydacı görüşlerini detaylı biçimde anlatarak, onun yaklaşımını tümüyle benimsediğini ve haz ve elemin ekonomi matematiğinin nihai nesneleri olduğundan şüphe duymadığını, hazzı maksimize etmenin ekonominin konusunu oluşturduğunu bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydırmanın uygun olacağını belirtir.Kitabında fayda teorisi, değişim teorisi, emek teorisi, kira teorisi, sermaye teorisi konularını ayrı bölümler hâlinde inceler. Değer teorisinde azalan marjinal faydayı ve hava ve su örneğinde değer paradoksu olarak bilinen durumu izah eder.

Walras’a göre firmalar kâr, tüketiciler de faydalarını maksimize ederler. Bu maksimizasyon ilişkisi piyasa ortamında gerçekleşir. Firmalar tüketicilerin talep ettiği malları üretmek için onların sunduğu üretim faktörlerini talep ederler. Ekonominin genel dengesi, tüketicilerin talebinin firmaların ürettiği tüketim malları toplamına, firmaların talebinin de tüketicilerin sunduğu toplam üretim faktörleri miktarına eşit olduğu noktada oluşur. Bu durumda hem faktör piyasası hem de mal piyasası dengededir. Buna literatürde genel denge modeli denmektedir.

Walras’ın bütün piyasaların aynı anda dengesini öngören genel dengesine karşılık Marshall diğer piyasaları veri kabul edip bir piyasanın dengenin nasıl oluştuğunu ele alan kısmi denge analizini geliştirmiştir. Kısmi denge analizinde denge üzerinde dolaylı etkisi olabilecek ilgili diğer tüm değişkenler sabit kabul edilip bir değişkenin değerlerindeki değişikliğin olası sonuçları incelenir. Neoklasik iktisadın bugünkü ders kitaplarına girecek biçimde formüle edilmesinde en büyük katkısı olan kişi şüphesiz Marshall’dır. Ekonomi’nin İlkeleri, kendisi hayattayken bile tam sekiz baskı yapmış, daha sonra da defalarca basılmıştır. Bu eser on yıllar boyu İngilizce temel ders kitabı özelliğini korumuş, oradaki analizlerin çoğu iktisat biliminin ortak birikimi olarak görüldüğü için doğrudan Marshall’a atıf yapılmadan ders kitaplarında yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Chamberlin literatürde iki uç olan tam rekabet piyasası ile tekel piyasası arasında tanımlanabilecek tekelci rekabet adıyla yeni bir piyasa türünden bahseder. Bu piyasada firmalar, birbirinin aynısı olmayan ama tüketicinin aynı ihtiyacını karşılayan, yani birbiri yerine ikame edilebilir özellikler taşıyan ürünler üretirler. Firmalar, ürünlerini sanki rakip firmalarınkinden çok değişikmiş gibi farklılaştırır, tüketicinin kendi malları yerine diğer malları satın almaması için reklam ve tanıtım yaparlar. Bu yönüyle tekel gibidirler. Ama fiyatı yükselttiklerinde, bütün çabalarına rağmen, tüketicilerinin bir kısmının rakip firmaların ürünlerini almalarına da engel olamazlar. Yani her bir firmanın malına olan talep eğrileri, malın ikâme edilebilirliğine bağlı olarak, tekel ile tam rekabet piyasasının arasında bir eğimle, negatif eğimlidir.

1933 yılında yayımladığı Eksik Rekabet Ekonomisi adlı eseri, aynı yıl yayımlanan Chamberlin’nın Tekelci Rekabet Teorisi isimli eseri ile çok benzer konuları ele almaktaydı. Joan Robinson, Sraffa’nın yaklaşımından yola çıkarak, tam rekabet piyasasının gerçek hayatta yaygın olarak var olan bir piyasa türü olmadığını, gerçek hayattaki piyasaların tam rekabet piyasa modelinin öngördüğü özelliklerden bir kısmını taşımayan, bu yönüyle de eksik rekabet şartlarının bulunduğu piyasalar olduğunu dile getirmiş, bu piyasa türünde firma davranışlarını ele almıştır. O da Chamberlin gibi yakın ikâme malların üretildiği bir sektörde piyasaya girişin serbest olmasının aşırı kârları ortadan kaldıracağını öngörmekteydi. Denge üretim düzeyi, marjinal maliyet ile marjinal hasılatın eşitlendiği ve ortalama maliyetin ortalama hasılata eşit olduğu noktada oluşuncaya kadar piyasaya girişlerin devam edeceğini ileri sürmüştür.

Günlük dilde kurum, kuruluş, tesis, evlilik, aile, mülkiyet gibi insanlar tarafından oluşturulan şeyleri ifade etmek üzere kullanılır. Sosyal bilim literatüründe ise kurum, genel olarak istikrar, düzenlilik ve süreklilik gösteren inanç, davranış veya faaliyet biçimine denmektedir. Kurum, Birey davranışlarının meşruiyet sınırlarını belirleyen ve yaptırım gücüyle desteklenen inanç ve kurallar bütünüdür.

Kurumları da “formel kurumlar” ve “enformel kurumlar” olarak ikiye ayırabiliriz. Formel kurumlar, devletin yaptırım gücü ile desteklenen, enformel kurumlar ise devletin yaptırım gücüne ihtiyaç duymadan varlığını sürdüren kurumlardır. Mahkeme ve polis gücü ile hayata geçirilen hukuk sistemi, formel kurumlara, adab-ı muaşeret kuralları da enformel
kurumlara örnek verilebilir. Bir toplumda enformel ve formel kurumların birbirini desteklemesi ve tamamlaması ekonomik faaliyetlerin işlem maliyetlerini düşürür.

Çalışmalarını eski kurumculardan Thorstein B. Veblen, iş çevrimi kurumunu geliştiren Wesley C. Mitchell, ekonomide çarpan ve hızlandıran ilişkisinin öncülerinden John Maurice Clark ve John R. Commons’ın görüşlerinin çizdiği çerçevede sürdüren John K.  Galbraith,Gunner Myrdal, Waren J. Samuels gibi düşünürlere neokurumcu da denmektedir.

Aralarında R. Coase, Williamson, D. North, Posner gibi iktisatçıların bulunduğu ve yerleşik iktisadın kavramsal araçlarını kurumsal iktisadın inceleme konularına uyarlayarak yerleşik iktisadın alanını genişleten iktisatçılara da yeni kurumcular denmektedir.

Eski kurumcuların yaklaşımlarını iktisadın konularına uyarlayan John K. Galbraith, Gunner Myrdal, Marc R. Tool, Paul D. Bush, Waren J. Samuels gibi iktisatçıların oluşturduğu yeni kurumcu ekol.

Eski kurumcular yerleşik iktisadın fayda ve kâr maksimizasyonuna dayalı analiz mantığının tümüyle terk edilmesi gerektiğini savunurken yeni kurumcular neoklasik yaklaşımın bazı varsayımlarını yeniden tanımlamak suretiyle kullanılması gerektiğini iler sürmektedirler.

Kurumcu iktisat dendiğinde hemen akla, yazımına 1895 yılında başladığı ve binbir macera sonucu 1899 yılında yayınlanan Aylak Sınıfın Teorisi isimli kitabıyla Thorstein Veblen gelir. Yaptığı eleştirilerin tümüne katılınmasa da Veblen’in Amerikan toplumunu
en iyi eleştiren düşünürler arasında yer aldığı kabul edilmektedir. Hatta C. W. Mills, Veblen için “Amerika’nın yetiştirdiği en iyi Amerika eleştirmeni” demektedir (Mills, 1957: XI). Veblen Amerikan toplumunu, yağmacı, saldırgan israfçı ve işbirliğine dayanmayan bir toplum olarak görür.

Veblen’e göre üç içgüdüsel eğilim insan toplumlarının ilerlemeci evrimsel gelişimine katkıda bulunur. Bunlar ustalık, ebeveynlik ve aylak merak içgüdüleridir. Ustalık içgüdüsü, pratik çare, yol ve araçlarla; etkinlik, maharet ve ekonomiyle ilgili mekanizma
ve icatlar; yaratıcı çalışma ve olgulara teknolojik üstünlük kurma gibi eğilimleri ifade etmektedir. Ustalık içgüdüsü, pratik çare, yol ve araçlarla; etkinlik, maharet ve ekonomiyle ilgili mekanizma ve icatlar; yaratıcı çalışma ve olgulara teknolojik üstünlük
kurma gibi eğilimleri ifade etmektedir. Aylak merak içgüdüsü ise, elde edildikten sonra
sağlayacağı faydaya bakmaksızın, çok somut ödüller beklemeden insanların bilgiye sahip olma eğilimlerini ifade etmektedir.

Eski Kurumcu İktisat'ın öncülerinden olan Commons’a göre özgün ve yeni fikirlerin ortaya çıkışı, devrimci savaşların öncesinde veya sonrasına rastlamaktadır. Bu duruma Commons, Savaş Çevrimi adını vermektedir. Bu çevrimin dönüm noktaları 1689 İngiliz Devrimi, 1789 Fransız devrimi, 1861 Amerikan Devrimi, 1848 Avrupa Devrimi ve
1914’lerden itibaren ortaya çıkan birçok devrime rastlamaktadır. Commons bu devrimlerin hemen öncesinde ve sonrasında ortaya çıkan sosyal ve siyasal görüşlerin, sonraki dönemlerde de uzun süre etkili olduklarını ifade etmektedir.

19. yüzyılda soyutlamacı ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihçi Okul tarafından verilmiştir. Tarihçiler, zaman ve mekândan bağımsız bir iktisadi açıklamanın olamayacağını ifade ederler. Tarihçilerin görüşleri, İngiltere ve Fransa’da da ilgi görse de Alman Tarihçi okulu iktisadi düşünce tarihinde daha çok temayüz etmiştir. Öncüleri arasında W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi düşünürlerin bulunduğu Alman Tarihçi Okulunun en ünlü temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombarttır.

19. yüzyılda soyutlamacı ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihçi Okul tarafından verilmiştir. Tarihçiler, zaman ve mekândan bağımsız bir iktisadi açıklamanın olamayacağını ifade ederler. Tarihçilerin görüşleri, İngiltere ve Fransa’da da ilgi görse de Alman Tarihçi okulu iktisadi düşünce tarihinde daha çok temayüz etmiştir. Öncüleri arasında W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi düşünürlerin bulunduğu Alman Tarihçi Okulunun en ünlü temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombarttır.