İKTİSADİ DÜŞÜNCELER TARİHİ - Deneme Sınavı - 13

Skolastik düşünce: Bilimsel ve akılcı düşünceyi reddeden, her şeyi dine dayandırarak açıklayan, eleştiriyi kabul etmeyen Orta Çağ Avrupa'sının düşünce yapısıdır.

Klasik iktisat 1776 ve 1843 yılları arasında yaşanan iktisadi gelişmeleri etkileyen ve Batı’ya hâkim olan iktisadi düşünce akımıdır. Açıkçası bu dönemler 1776 da klasik iktisadın temel kurucusu olan Adam Smith’in önemli eseri olan “Ulusların Zenginliği” ile başlamış ve 1843 John Stuart Mill tarafından yayınlanan “Siyasal İktisadın İlkeleri” eseri ile son bulmuştur. Klasik okul, Fizyokratlardaki gibi “laisser faire, laissez passer” yani ‘bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler’ ideolojisini devam ettirmişlerdir. Ekonomik hayatın düzenlenmesinde devlete ihtiyaç olmadığı, piyasa mekanizmasının fiyat mekanizması yardımıyla kusursuz işleyerek bu düzeni sağlayabileceğini öne sürmüştür.

Liberal iktisadi düşünce, 18. yüzyıl sonun da Fransa’da ve İngiltere’de merkantilizme tepki olarak ve yeni doğan sanayi kapitalizminin savunuculuğunu yaparak ortaya çıktı. Hem Fransa’da hem İngiltere’de yeni gelişen girişimci sınıf, her türlü ticari sınırlamalara, merkantilist dönemde yaratılan tekellere, devlet otoritesine, ayrıcalıklara, soyluların toprak mülkiyetinden doğan gücüne karşıydı. Girişimci sınıf çıkarı için, bireyciliğe dayalı, ekonomik ve siyasal alandaki özgürlükleri güvence altına alan, piyasa ekonomisin doğal işleyişine dayalı, devletin ekonomiye müdahalesinin minimum olduğu bir dünya görüşünü benimsiyordu. Bu dünya görüşünü haklı gösterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik liberal iktisatçılar olarak da adlandırabileceğimiz fizyokratlar, klasikler ve neo-klasikler tarafından atılmıştır. Liberal iktisadi düşüncenin kurumlaşmasında en büyük pay şüphesiz klasik iktisatçılara aittir.

Mahreçler (piyasalar) Yasası’na “Say Yasası” adı da verilmektedir. Bu yasaya göre; esas olan mallarla malların mübadele edilmesidir. Para sadece malların mübadelesini sağlayan bir araçtır. Günümüze kadar çeşitli tartışma ve yorumlara neden olan bu düşünceyi Say, Sanayi Devrimi’nin ortaya çıktığı dönemde öne sürmüştür. Sanayi Devrimi bir taraftan üretimi büyük ölçüde arttırırken diğer taraftan da bu üretim artışının bir sınırı olup olmayacağı belli bir üretim seviyesinden sonra artan üretimin satın alınıp alınmayacağı sorusunu gündeme getirmişti. Bazıları artan üretim karşısında gelirlerde belli bir düzenleme yapılmazsa, bu artan üretimi tüketmenin mümkün olamayacağından korkuyorlardı. Bu korkunun yersiz olduğunu söyleyen Say’a göre, bir mal üretildiği zaman yalnız bir arz yapılmış olmaz, aynı anda ve aynı miktarda bir talep de yaratılmış olur. Örneğin, bir çift ayakkabı üretmiş olan bir kimse, yalnız bu ayakkabıyı satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat aynı zamanda ayakkabıya eş değerde diğer bir mal ya da mallar satın almak (talep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan malını satmaya çalışırken diğer taraftan da eş değerde başka mallar almaya uğraşacak ve böylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eşit olacaktır. Bir başka değişle her arz kendi talebini yaratır. Say Yasası genel talep yetersizliklerinin olanaksız olduğunu iddia etmekle beraber özel talep yetersizliklerinin olabileceğini kabul eder. Çünkü tek tek bazı malların taleplerinden fazla üretilmeleri elbette ki olanaklıdır. Ancak Say’a göre böyle bir durum uzun süre devam edemez. Talepten fazla üretilen malların fiyatları derhal düşeceğinden üreticileri zarar etmeye başlar ve üretimlerini mevcut talebe göre ayarlarlar.

K.Marx Sosyalist düşünceyi savunan bir iktisatçıdır.

Üretken emek; üzerinde harcandığı nesnenin değerine katkı yapan emektir.

Dış ticaret teorisinde A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi önemli bir yere sahip olmasına rağmen, uluslararası uzmanlaşmayı sadece mutlak üstünlükler ile açıklamak mümkün değildir. Çünkü eğer bir ülke bütün malları diğerlerine göre mutlak olarak daha ucuza üretirse durum ne olacaktır. İki ülkeden birisi her iki malda da mutlak üstünlük sağlıyorsa, Smith’e göre bu durumda ticaret olamayacaktır. Halbuki Ricardo böyle bir durumda da ticaretin kazançlı olacağını “karşılaştırmalı üstünlükler teorisi” ile açıklamıştır. Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elverişli şartlarda ürettikleri malların üretiminde uzmanlaşmalı ve bütün imkanlarını bu malların üretimine harcamalıdırlar. Aksine en pahalı ve en zor şartlarda ürettikleri malların üretiminden vazgeçmelidirler. Ülkeler ihtisaslaştığı malları dışarı satmalı, bunun karşılığında zor ürettiği malları dışarıdan satın almalıdırlar. Böylece her iki ülkede ihtisaslaşmış olacak ve ticaretten ikisi de karlı çıkacaktır.

Robert Owen, Ingiliz sosyalistlerin önde gelenlerindendir. 1771’de yedi çocuklu bir ailede altıncı çocuk olarak doğmuştur. Owen'ın hayatı önemli iş deneyimleriyle doludur ve okumaya olan ilgisi sayesinde kazandığı önemli miktardaki bilgi onu zamanının sayılı düşünürlerinden birisi haline getirmiştir. İskoçyadaki New Lanark köyünde bir iplik fabrikası işletmiş olan Robert Owen, 19. yüzyıl İngiliz sosyal reformcularının en ünlüsüdür.

Saint Simon rekabete dayalı piyasa mekanizmasının yıkıcı olduğunu savunmuş fakat alternatif bir sosyalist iktisadi model geliştirememiştir. Bir yandan sistemin toplum temeline göre düzenlenmesi ve planlanması gerektiğini savunurken öte yandan devletin bilimsel ve toplumsal gelişimi destekleyici bir araç olarak kullanılmasını desteklemiştir. Bilim adamları ve mühendislerin hazırlanmasında ve uygulamasında önemli rol oynayacağı planlı kamu ekonomisinin ekonomik çıktı ve aktivite düzeyini çok artıracağını öngörmüştür. Simon kuramlarını feodalizmden kapitalist sisteme geçiş aşamasında oluşturmuş ve halen kalıntıları bulunan feodal yapının tamamen saf dışı bırakılması gereğine inanmıştır. Feodal yapının ortadan kalkması aylaklar ve asalaklar ile üretici sınıflar arasındaki çelişkinin ortadan kalkmasına ve onun yerine başarı ilkesinin toplumun merkezinde yer almasına sebep olacaktır.

Fourier, iyi bir toplumun, kooperatifler şeklinde organize olmuş ve herkese minimum gelirin garanti edildiği toplum olduğunu öngörmüştür. Simon’ın aksine ona göre düzenli, ahlaklı ve adil bir topluma ulaşmanın önünde engeller vardır. Yine Simon’dan farklı olarak merkezi planlanan bir sistem yerine yerelleştirilmiş bir sistemin daha akılcı olduğuna, sanayileşme hareketi yerine tarıma geri dönüşün doğru olacağına, yöneticilerin vereceği komutlardan ziyade bireylerin inisiyatif kullanmasının gerekli olduğuna inanmıştır. Ona göre akıl, sorunların çözümünde yeterlidir.

Müdahaleci-Devletçi Sosyalizmin en büyük temsilcileri Blanc, Rodbertus ve Sismondi olan müdahaleci-devletçi sosyalizm görüşü temelde devlet müdahalesinin gerekliliğini savunur ve devleti ekonomik aktivitede denetleyici-düzenleyici ve yeri geldiğinde düzeltici bir güç olarak ele alır. Toplumsal ve ekonomik yaşamın etik değerleri, temel kuralları devlet tarafından konulmalı ve bu değer ile kuralların işlerliği yine devlet organları tarafından kontrol edilmelidir.

Rodbertus devleti sosyal gelişimin motoru olarak ele almıştır. Özellikle iş gücünün düşük ücretlerine dikkat çekmiş ve ücret düzeylerinde yükseliş sağlamaya yönelik yasaları desteklemiştir. Geçimlik ücret düzeyi teorisini eleştirmiş ve ücretlerin ulusal gelirin dağıtımında yetersiz kalacağını ifade etmiştir. Artan verimliliğe ve sonucunda artan ulusal gelire karşın, iş gücünün toplam gelirden aldığı pay geçimlik düzeyde kalmaktadır. Bu şekilde yapılan üretim, malların efektif talebi dikkate almaksızın üretilmesine ve dolayısıyla üretim fazlasına yol açmakta, sonuçta ise bölüşüm sisteminde sorunlara
yol açmaktadır. Gelirin eşit dağıtılmasının bir hata olacağını, sonuçta her bireyin sadece küçük bir pay almasıyla sonuçlanacağını düşünmüştür.
Rodbertus potansiyel gelir ve üretim faktörlerinin bir kısmının atıl kalmasından dolayı potansiyel gelire ulaşılamıyor olmasına dikkat çeken ilk iktisatçıdır.

Sosyalizm terimini yazılarında ilk kullanan düşünürlerden olan Louis Blanc sosyalizmi herkesin işinin olduğu ve her çalışana adil bir ücretin ödendiği
sistem olarak tanımlamıştır. Ona göre iyi bir ekonomik sistem herkese iş sağlayan sistemdir ve bu ancak sosyalizmde söz konusu olacaktır. Blanc’a
göre sosyalizmde üretim araçlarının kontrolü devlette olacak ve devlet herkese iş sağlayacaktır. Blanc’ın sosyalist toplumunda, herkes yeteneği ölçüsünde üretime katkıda bulunup ihtiyacı ölçüsünde toplumsal pastadan pay alacaktır.

Bernstein, Marx’ın kapitalist sistemin çöküşü ile ilgili tezine karşı çıkmıştır. Bernstein'a göre Sosyalizm, erişilmesi gereken bir şeydir ancak ona erişmek kapitalizmi yıkmak yoluyla değil: kapitalizmi yaşatıp evrimsel olarak geliştirmekle mümkün olacaktır.

J.Proudhon, kronolojik olarak kendini anarşist ilan eden ilk sosyal devrimcidir. Sorunlara aradığı çözümlerde kesin ve kısa yolları tercih etmeyişi onu zamanının diğer düşünürlerinden ayırır.

Marx’a göre kapitalizim de dâhil olmak üzere tüm ekonomik sistemler doğası gereği sınıf çatışmalarına gebedir ve kapitalizimde bu çatışma piyasa güçleri tarafından ortadan kaldırılamaz. Klasiklerden farklı olarak sınıf çatışmasının kapitalistlerle toprak ağaları arasında değil de kapitalistlerle (burjuvazi) işçi sınıfı (proleterya) arasında olduğunu savunur.

Marx da tarihsel süreci analizinde Hegel’in görüşüne benzer bir yol izler ve oda süreci diyalektik olarak adlandırır. Fakat Hegel’in diyalektiği idealistik, Marx’ın diyalektik anlayışı ise materyalistiktir. Hegel’in sürecinde değişen görüşlerdir, Marx’ın tarihsel sürecinde ise değişen yapıdır. Bu nedenle Marx’ın tarihsel süreci ve yaklaşımı “diyalektik materyalizm” olarak bilinir. Marx’a göre tarihsel değişimin en önemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik değişimdir.

Malthus’a göre halkın sefaletinin sebebi ekonomik gelişmenin doğal bir sonucudur. Nüfusun artış hızı ile beslenme olanakları arasındaki orantısızlık sefaleti de beraberinde getirmekteydi. Malthus’a göre insanlar çoğalma eğilimindedirler. Ancak tarımda geçerli olan azalan verimler kanununa göre, nüfus artışını mevcut toprakların beslemesi olanağı kısıtlıdır. Cevap B şıkkıdır.