İKTİSADİ DÜŞÜNCELER TARİHİ - Deneme Sınavı - 10

Saint Simon 1760-1825 yılları arasında yaşamıştır. 19. yüzyılın en önemli düşünürlerinden birisidir. İlk Fransız sosyalistlerinden olan Simon’ın fikirleri Marx başta olmak üzere pozitivizm ve sosyoloji dallarını da içine alan pek çok düşünceyi etkilemiştir. Sosyalizmin babalarından biri olarak görülmektedir.

Sosyalizmi, herkesin işinin olduğu ve her çalışana adil bir ücretin ödendiği sistem olarak tanımlayan düşünür Louis Blanc’dır. 19. Yüzyılda yaşamış ünlü bir Fransiz politikacısı ve tarihçisidir. Sosyalizm terimini yazılarında ilk kullanan düşünürlerdendir.

Karl Marx ünlü Alman filozof, ekonomist, sosyolog, tarihçi, gazeteci ve devrimci sosyalisttir. Marx 19. yüzyılda, 1818-1883 tarihleri arasında yaşamıştır. Görüş ve teorileri günümüzde tartışılmaktadır.

Marx’a göre kapitalizim de dâhil olmak üzere tüm ekonomik sistemler doğası gereği sınıf çatışmalarına gebedir. Kapitalizmde sınıf çatışması piyasa güçleri tarafından ortadan kaldırılamaz. Klasiklerden farklı olarak; sınıf çatışmasının kapitalistlerle toprak ağaları arasında değil, kapitalistlerle (burjuvazi) işçi sınıfı (proleterya) arasında olduğunu savunur.

Karl Marx’a göre ekonomik büyümenin belirleyicileri teknolojik değişmeler ve ölçeğe göre artan verimliliktir. Teknolojik nedenlerden dolayı firmalar büyüyecek ve piyasalarda piyasa yoğunlaşması (tekelleşmesi) gerçekleşecektir.

Sermaye biriktirilmiş/stoklanmış emektir görüşü Karl Marx’a aittir. Bir malın diğer mallar cinsinden değerinin o malın üretilmesinde kullanılan emek-zaman tarafından belirleneceğini ortaya koyar. Bir malın üretilmesinin sosyal maliyetini sadece onun üretilmesi gereken emek oluşturur. Sermaye biriktirilmiş/stoklanmış emektir.

Marx’a göre her toplumda emeğin kullanımı sonucu üretilen mal ve hizmetlerin piyasa değeri, o malların üretilmesinde kullanılan emeğe ödenecek olan ücretten (sosyal maliyetten) daha büyüktür. Yani üretilmiş mal ve hizmetlerin satılması sonucu kapitalistlerin toplam hâsılatı, emeğe ödeyecekleri maliyetten daha büyüktür. Toplam satış hasılatı ile sosyal maliyet arasındaki bu fark Marx tarafından “artı değer” olarak adlandırılır. Artı değer Marx’a göre emek tarafından yaratılır fakat emek sahipleri üretim araçlarına sahip olmadığından dolayı bu artı değer kapitalistler tarafından emekten alınır/çalınır. Bu emeğin sömürüldüğünü göstergesidir.

Emeğin sermaye ile ikamesi sonucu ortaya çıkan işsizliğe “teknolojik işsizlik” denir. Klasik yaklaşım uzun dönemde teknolojik işsizliğin söz konusu olamayacağı görüşüne sahiptir. Marx ise teknolojik işsizliğin uzun dönemde de geçerli olacağını ortaya koyarak, “Say Kanunu” nu ve onun çıkarımı olan tam istihdam öngörüsünü reddetmiş olur.

Kapitalizmin mutlu bir sona gitmeyebileceğini ve sürdürülemeyecek bir noktası bulunduğunu belirtmeye çalışan pek çok iktisatçı-filozof bulunmasına rağmen Marx’a kadar hiçbirisi kapitalist sistemin en temel yapıtaşlarını materyalist anlamda incelemeye tabi tutmamıştır.

Bilimsel ve akılcı düşünceyi reddeden, herşeyi dine dayandırarak açıklayan, eleştiriyi kabul etmeyen Orta Çağ Avrupa düşünce yapısına Skolastik düşünce denir.

Coğrafi keşiflerin başlattığı sömürgecilik hareketleriyle Avrupa zenginleşti. Teknik gelişmelerin üretim alanın uygulanmasıyla da Sanayi Devrimi doğdu. İngiltere’de başlayıp oradan tüm Avrupa’ya yayılan sanayi devrimi; Birinci sanayi devrimi ve ikinci sanayi devrimi olarak iki aşamada gerçekleşmiş bir olgudur. 18. Yüzyılın ikinci yarısında başlayan ve 19. Yüzyılın ortalarına kadar devam eden endüstriyel gelişme birinci Sanayi Devrimi veya Makine Devrimi, 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra başlayan ise ikinci Sanayi Devrimi veya Teknoloji Devrimi olarak adlandırılır.

Liberal iktisadi düşünce, 18. Yüzyılın sonunda Fransa’da ve İngiltere’de merkantilizme tepki olarak ve yeni sanayi kapitalizmin savunuculuğunu yaparak ortaya çıktı.

Adam Smith (1721-1790), kişisel çıkarları peşinde koşan bireylerin engellenmemesi durumunda adeta bir “görünmeyen el” yardımıyla tüm toplumun da çıkarları doğrultusunda hakaret edeceklerini söyler. Bu görünmeyen el rekabetçi koşularda işleyen piyasa mekanizmasıdır. Bu düşünceye göre devlet ekonomik yaşama karışmaktan kaçınmalıdır. Çünkü iktisadi yaşantı, kişisel menfaat ilkesine uygun olarak kendiliğinden yürür.

Robert Malthus (1766-1834), nüfusun artış hızıyla beslenme olanakları arasındaki orantısızlık sefaletleri de beraberinde getirmekteydi. Malthus’a göre insanlar çoğalma eğilimindedirler. Ancak tarımda geçerli olan azalan verimler kanununa göre, nüfus artışını mevcut toprakların beslenmesi olanağı kısıtlıdır. Malthus’a göre önemli olan nüfus miktarı ile beslenme olanakları arasındaki dengenin bozulmamasıdır.

Direfansiyel rant; işlenebilir ve kullanılabilir toprakların kimyasal ve tarımsal özellikleri, coğrafi konumları, hammadde temini, ve toprak verimliliğindeki farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan ranttır.

Dış ticaret teorisinde A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi önemli bir yere sahip olmasına rağmen, uluslararası uzmanlaşmayı sadece mutlak üstünlükler ile açıklamak mümkün değildir. Çünkü eğer bir ülke bütün malları diğerlerine göre mutlak olarak daha ucuza üretirse durum ne olacaktır. Ricardo böyle bir durumda da ticaretin kazançlı olacağını “karşılaştırmalı üstünlükler teorisi” ile açıklamıştır. Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elverişli şartlarda ürettikleri malların üretiminde uzmanlaşmalı ve bütün imkânlarını bu malların üretimine harcamalıdırlar.

John Baptiste Say’a (1767-1832), göre girişimci, bütün ekonomik faaliyetlerin temelini oluşturmaktadır. Üretimde ve servetin dağılımında düzenleyici bir rol oynar. İşçiden emeğini, tasarruf sahiplerinden sermayesini, toprak sahiplerini arazisini kiralar. Üretim için bu faktörleri birleştirir; organize eder, üretim riskine katlanır. Satış hasılatından üretim faktörlerinin payları (ücret, faiz, rant) çıktıktan sonra geriye kalan girişimcinin kârıdır. Say’ın yaptığı açılımlara bağlı olarak iktisat literatürüne girişimci kavramı girmiş ve üretim faktörleri gelirleri içinde kâr girişimcinin geliri olarak ele alınmaya başlamıştır.

John Start Mill’in (1806-1873), bireyi esas alması, kişisel özgürlüğüne önem vermesi, rekabet serbestisini iyi görmesi v.b. düşünceleri klasik iktisadi düşüncenin bir devamıdır. Fakat gelir bölüşümündeki eşitsizliklere değinerek önerdiği sosyal yenilik programı daha çok sosyalist düşüncelere özgü bir nitelik taşımaktadır. J. St. Mill’in sosyal reform önerileri şunlardır;

Klasik iktisada bir tepki veya alternatif düşünce oluşturan iktisadi düşünceleri ana özellikleri bakımından 3 grupta toplamak mümkündür. Bunlar;

Avrupa iktisadi düşüncesinde ve ulusal ekonomi politikasında 15.-18. yüzyıllar aralığını kapsayan dönem merkantilizm olarak adlandırılır. Merkantilizm’in kökeni merkant kelimesinden gelmekte olup Latince tüccar anlamına gelmektedir.