İKTİSADİ BÜYÜME

Ekonomik büyüme; açlık, yoksulluk, hastalık, dışa bağımlılık, çarpık yapılaşma ve seçeneksizlik gibi çok sayıda sorun ile boğuşan önemli sayıda ülkenin bu sorunlardan kurtulabilmesi için güvendikleri en önemli reçete olmaya devam etmektedir.

Neoklasik teori, ekonomik büyümeyi emek ve sermayedeki artışa bağlarken sistemin dışında belirlendiği varsayılan ve bu nedenle “dışsal” olarak nitelendirdiği teknolojik gelişmeyi de buna eklemiştir.

İçsel büyüme teorisyenleri, Neoklasik teorinin azalan verimler kanununun işleyeceği varsayımı yerine artan verimlere dayalı üretim fonksiyonunun geçerli olacağını savunmaktadır. Özellikle Romer’in altını çizdiği “bilgi”ye dayalı üretim sürecinde, mallar üretilirken yan ürün olarak ortaya çıkan yeni bilgiler artan verimlerin devreye girmesine ve bu bilgilerin diğer firma ve endüstriler tarafından kullanılması da ülke çapında verimlilik-üretim artışlarına yol açmaktadır.

Neoklasik teoride, ekonomik süreçlerle karmaşık mekanizmalar çerçevesinde ilişki içinde olduğu için ölçülmesi çeşitli zorluklar barındıran beşeri sermaye, teknolojik ilerlemeler, dışsallıklar, kamusal müdahaleler, kültürel ve dinsel değişkenler, sağlık politikaları, bilgi üretimi, AR-GE faaliyetleri ve yenilik üretimi gibi değişkenler gerektiği kadar dikkat çekmemiştir. İçsel büyüme teorileri ise adı geçen bu konulara özenle eğilmiştir.

Bilgi üretimi ve birikimi artan oranlı getiri sağlayan bir pozitif dışsallık kaynağıdır. Dolayısıyla tüm insanlar tarafından kullanılan ve azalan verimlere tabi olmayan bir sermaye türü olarak adlandırılabilecek olan bilgi, ekonomik büyümenin de en önemli itici güçlerindendir. Üstelik bilgi, bazen kısmen bazen de tamamen “gizli bir kamusal mal” olarak görülmekte ve bilgiden yararlanma konusunda hiçbir birey veya firma tamamen dışlanamamaktadır.

Doğu Asya ülkeleri deneyiminin ayrıntılı incelemeleri, bu ülkelerde insana yatırım yapmanın rekabet güçlerinin artmasında oldukça etkili olduğunu göstermektedir. Adı geçen ülkelerde bireylerin bilgi ve beceri düzeylerinin artmasında devletin etkin eğitim politikaları önem kazanmıştır. Özellikle “mesleki eğitim politikaları” bu ülkelerde hızlı büyüyen ekonominin nitelikli işgücü ihtiyacına cevap verebilmesini sağlamıştır.

Bir üretim sürecinde fiziksel ve finansal sermaye dışında üretimi etkileyen en önemli faktör üretim sürecinde çalışan işgücünün sahip olduğu bilgi ve becerilerdir. İşte işgücündeki bu bilgi ve beceriler toplamına beşeri sermaye adı verilir. Bu bilgi ve becerilerin kazanılmasının iki yolu vardır. Birincisi gayet tabiidir ki “eğitim” yatırımlarıdır. İkincisi ise işgücünü çalışma sürecinde edindiği tecrübelerdir, diğer bir değişle “yaparak öğrenmedir”.

Beşeri sermaye yatırımları incelenecek olursa bu yatırımların hem kamunun hem de özelin kurumsal yatırımlarını içermekte, bireylerin kendilerine yapmış oldukları yatırımlar da bu yatırımlarla iç içe geçerek fonksiyon kazanmakta olduğu dikkat çekecektir. Beşeri sermaye yatırımları sonucunda oluşan nitelikli işgücü rezervi, artan verimlilik ve sağlıkla ilgili pozitif katkılar, ortaya çıkan bireysel kazançlar ve dışsallıklar ile birlikte bir bütün olarak ekonomik büyüme ve sosyal refahı artırmakta, yoksulluk ise azalmaktadır.

Lucas üretim fonksiyonunu şöyle kurmuştur:

Y = f (K, Ne)

Burada Y ekonominin üretim düzeyi, K fiziksel sermaye ve Ne “etkin emek” anlamına gelmektedir. Etkin emek şu üç unsurdan oluşur: İşçinin üretimde harcadığı zaman (u), çalışanların ortalama bilgi-beceri düzeyi (h) ve ülkedeki işgücü arzı (N).

Romer’in 1986 ve Lucas’ın 1988 tarihli çalışmalarında öncü bilgiler ürettikleri AK modeli Sergio Rebelo’nun 1991 tarihli çalışmasıyla anılmaktadır. Rebelo, Neo-klasik modelin koşullu veya koşulsuz yakınsama hipotezini reddetmekte ve dışsal teknolojik gelişmenin olmaması durumunda dahi sürdürülebilir ekonomik büyümenin görülebileceğini ileri sürmektedir.

İçsel büyüme modellerine öncülük eden "yaparak öğrenme" yaklaşımını geliştiren, Nobel ödüllü ekonomist Kenneth J. Arrow’dur.

İçsel büyüme teorilerinde teknoloji ülkenin iktisadi bünyesinin içinde oluşmaktadır ve yönetimin kararlarından etkilenmektedir. Bu bağlamda, içsel büyüme teorileri yakınlaşma hipotezini de eleştirmekte ve ülke yönetimi rasyonel politikalar izlemediği takdirde geri kalmış ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasındaki farkın kapanma ihtimalini zayıf görmektedirler.

İçsel büyüme teorisyenleri, Neoklasik teorinin azalan verimler kanununun işleyeceği varsayımı yerine artan verimlere dayalı üretim fonksiyonunun geçerli olacağını savunmaktadır. Özellikle Romer’in altını çizdiği “bilgi”ye dayalı üretim sürecinde, mallar üretilirken yan ürün olarak ortaya çıkan yeni bilgiler artan verimlerin devreye girmesine ve bu bilgilerin diğer firma ve endüstriler tarafından kullanılması da ülke çapında verimlilik-üretim artışlarına yol açmaktadır.

İçsel büyüme teorilerinde ekonomik büyümenin başlıca kaynaklarının şunlardır: Bilgi, beşeri sermaye, yaparak öğrenme, yaratıcılık, tesadüfler, yenilik, araştırma ve geliştirme, teknolojik gelişme ve teknolojik altyapı, pozitif ölçek ekonomileri, dışsallıklar, iş bölümü ve uzmanlaşmadır.

Bilginin en önemli özelliklerinden birisi bilginin bir rakibinin olmamasıdır. Dolayısıyla bilginin rekabetçi piyasalar tarafından yönlendirilmesi oldukça güçtür. Temel bilimsel bilginin bir kez üretildikten sonra onu kullananlara sunmanın maliyeti sıfıra yakındır ve bu bilgiye kolayca ulaşılabilir. Eğer bilgi “dışarıda tutulabiliyorsa”, yani başkaları tarafından kullanılması engellenebiliyorsa (mülkiyet hakları ile ilgili yasal ve kurumsal mevzuat vb. gibi) bilgi üretimi karşılığında pozitif bir gelir ve özel kazanç elde edilebilir. Bu durum ise bilgi üretimini teşvik edecek, bilimsel araştırmalar, AR-GE, yenilik üretimi gibi faaliyetler artacaktır.

İçsel büyümenin yaratıcılık, tesadüfler, yaparak öğrenme, bilgi üretimi, yenilik... gibi birçok belirleyicisi vardır. Ancak amortisman bunlardan biri değildir.

Öncü çalışmalar sonrasında çok sayıda ortak özellikleri olan ama bazı ayrıntısal konularda farklılaşan çok sayıda içsel büyüme modeli geliştirilmiştir. Öncelikle belirtmek gerekir ki içsel büyüme modelleri bütünüyle iktisadi yelpazede yer alan bir ana akıma dahil edilemez. Yani bu modeller bütünüyle Klasik, Keynesyen vb. türev ana akım iktisadi görüşlere dahil edilemez. Her bir model farklı özellik ve eğilimlere sahiptir ve farklı ortak özelliklerine göre sınıflandırılmalıdır. Bu bağlamda, içsel büyüme modellerinin varsayımlarına göre yapılan bir sınıflandırma bulunmaktadır. Buradaki temel ayırım teknolojinin içselliği-dışsallığı; ölçeğe göre artan-azalan getiri durumu ve biriktirilen faktörlerin artan-azalmayan verimliliğine göre gerçekleştirilmiştir.

İçsel büyüme teorilerine dair ilk belirgin çalışma 1986 yılında Romer’in yapmış olduğu çalışmadır.

Lucas üretim fonksiyonunu şöyle kurmuştur:
Y = f (K, Ne)
Burada Y ekonominin üretim düzeyi, K fiziksel sermaye ve Ne “etkin emek” anlamına gelmektedir. Etkin emek şu üç unsurdan oluşur: İşçinin üretimde harcadığı zaman (u), çalışanların ortalama bilgi-beceri düzeyi (h) ve ülkedeki işgücü arzı (N).

AK Modeli, marjinal tasarruf oranı yüksek olduğu sürece (kamusal politikaların etkisiyle yükseltilebileceğini de düşünerek), yatırım oranları arttığı sürece (kamunun yatırımların artırılmasında aktif rol oynayacağını da düşünerek) iş gücü başına çıktının büyüme hızının yükseleceğini belirtir. Aynı çerçevede, nüfus artış oranı ve amortisman oranları düşük olduğu sürece de iş gücü başına çıktının büyüme hızı yine yükselecektir. Dolayısıyla AK tipi modeller büyüme sürecini nüfus artışı, tasarruf oranı ve yatırım oranı gibi faktörlere bağlarken kamu politikalarının tasarruf ve yatırımları yönlendirerek büyüme oranı üzerinde aktif rol oynayabileceğinin de altını çizmektedir.

“Kamusal Harcamalar Modeli”nin temelinde kamu harcamalarının ekonomik büyüme sürecindeki önemine ilişkin görüşler yatmaktadır. Öncülüğünü Barro’nun 1990 yılında kamu harcamalarının ekonomik büyümedeki rolüyle ilgili yazmış olduğu bir makalenin çektiği bu görüşler devletin büyüme ve kalkınma sürecindeki önemine odaklanmıştır. Hatta Barro, kamusal üretimin aslında bir üretim faktörü olarak görülmesi gerektiğini ileri sürmektedir. Burada bir hususa dikkat çekmekte fayda bulunmaktadır.