İKTİSADA GİRİŞ

Devletin olmadığı dışa kapalı bir ekonomide gelir özdeşliğini şu şekillerde yazabiliriz:

Y Ξ C+I

Y Ξ C+S

Yukarıdaki birinci özdeşlik, harcamalar bakı­mından milli geliri (Y) ifade etmektedir. Burada toplam harcamalar, tüketim (C) ve yatırım har­camalarından (I) oluşmaktadır. İkinci özdeşlik ise geliri, kullanım bakımından göstermektedir. Bu özdeşliğe göre, hanehalkları harcanabilir (kullanıla­bilir) gelirlerini, tüketim (C) ve tasarruf (S) arasın­da bölüştürürler.

Otonom tüketim harcamaları (C0), gelir düzeyi sıfırken yapılan tüketim harca­malarını ifade eder. Diğer bir ifadeyle otonom tüketim, gelir düzeyinden bağımsız yapılan tüketim harca­malarıdır.

Devletin olmadığı bir ekonomide harcanabilir gelir (YD), toplam gelire yani GSMH’ye (Y) eşit­tir.

Tüketim harcamalarını etkileyen gelir dışındaki diğer temel faktörler olarak; hanehalklarının servetlerini, bek­leyişleri ve faiz oranlarını gösterebiliriz.

I = I0

Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, yatırımların oto­nom olması demek, gelirdeki değişmelerden etki­lenmemesi demektir. Buna bağlı olarak da yatırım fonksiyonunu, yatırım-gelir düzleminde grafiksel olarak gösterirken, yatay eksen olan gelir eksenine paralel bir fonksiyon biçiminde çizeceğiz.

Hane­halklarının gelirlerinde bir değişme yokken daha fazla tutumlu olmaları, tasarruf düzeyinin artmasına, bunun yanında gelirin de azalmasına yol açmaktadır. Bu durum tasarruf paradoksu olarak tanımlanır.

Çoğaltan, otonom harcamalardaki bir birimlik değişmenin denge gelir düzeyi üzerinde ne kadarlık bir değişme yarataca­ğını gösterir.

Devletin olmadığı bir ekonomide toplam har­cama fonksiyonu içerisinde bulunan tüketim fonk­siyonunun milli gelire bağlı uyarılmış bir kısmının olduğunu ifade etmiştik. Fakat ekonomiye devleti dâhil ettiğimiz için o kısımda varsaydığımız, harca­nabilir gelir (YD) milli gelire eşittir, ifadesini bu­rada kaldırıyoruz. Çünkü artık devlet olduğu için milli gelir harcanabilir gelire eşit değildir. Dolayı­sıyla artık bu kısımda tüketim, harcanabilir gelirin bir fonksiyonudur diyeceğiz. Peki, harcanabilir geliri nasıl bulacağız? Harcanabilir geliri; milli ge­lirden (Y) vergileri (TA) çıkarıp, transferleri (TR) eklediğimizde buluruz. Harcanabilir gelir, hane­halklarının ellerinde bulundurdukları geliri ifade eder. Dolayısıyla harcanabilir geliri şu şekilde gös­terebiliriz:

YD = Y-TA+TR

Devletin ekonomiye dâhil olması durumundaki toplam har­cama fonksiyonu olan AE2 ise, 45 derecelik toplam gelir doğrusunu E2 noktasında kesmektedir. Bu da bize devletin olduğu bir ekonomideki denge gelir düzeyinin Y2 olduğunu göstermektedir. Sonuç ola­rak Şekil 6.11, devletin ekonomiye dâhil edilmesi­nin, denge gelir düzeyini artırdığını (Y1’den Y2’ye) göstermektedir.

Dikkat edilecek olursa, ekonominin dışa açılması sonucu oluşacak ithalat harcamaları ve dolayısıyla marjinal ithalat eğiliminin(m) çoğaltan formülüne girmesi, çoğaltan değerini azaltır.

Devletin olmadığı dışa kapalı bir ekonomide gelir özdeşliği:

Y = C+S şeklindedir. Buna göre Y=115-65=50 milyar TL olur.

Bunun için öncelikle tüketimin ne kadar olduğunu bulmak gerekir.

Devletin olmadığı dışa kapalı bir ekonomide gelir özdeşliği:

Y=C+S şeklinde yazılabilir. Buna göre C=Y-S ise C=100-25=75 milyar TL bulunur.

Ortalama tüketim eğilimi (APC), her bir yıl için bir ekonomideki tüketim harcamalarının harcanabilir gelire oranıdır ve harcanabilir gelirin ne kadarının tüketim harcamalarına ayrıldığını göstermektedir. Dolayısıyla, ortalama tüketim eğilimini şu şekilde gösterebiliriz:

APC=C/Y 

APC=75/100=0,75 bulunur.

Servet: Hanehalklarının serveti; nakit, vadeli mevduat hesapları, tahviller, hisse senetleri, ev ve otomobil gibi varlıklardan oluşur. Hanehalklarının servetlerinin artması, tüketim harcamalarının artmasına yol açar. Yani daha çok serveti olan hanehalkları, daha çok tüketim harcaması yapar. Bu durum da tüketim fonksiyonunun yukarı doğru kaymasına neden olur. Tersi durumda ise, serveti azalan hanehalkları daha az tüketim yapar ve buna bağlı olarak tüketim fonksiyonu aşağıya doğru kayar.

Faiz oranı: Faiz oranı, insanların tasarruf yapması için bir ödüldür veya borç aldıklarında ödemeleri gereken şeydir. Reel faiz oranlarının önceki dönemlere göre daha yüksek olduğu zamanlarda muhtemelen insanlar daha yüksek reel faizlerden yararlanmak için tasarruf yapma yoluna gideceklerdir. Dolayısıyla bu dönemlerde harcanabilir gelirin çoğu tasarruf edildiğinden, tüketim harcamaları azalacaktır. Bunun yanında borçlu olanlar da faiz oranından etkileneceklerdir. Örneğin, kredi kartına borcu olanlar, kredi ile borç alanlar ve diğer borçlular, faiz oranlarındaki artıştan etkilenerek, borçları için her defasında yüksek faiz ödemeleri yapmamak için bir an önce borçlarını kapatma yoluna gideceklerdir. Böylece bu kişilerin tüketim malları için yapacakları harcamalar azalacaktır. Dolayısıyla, diğer faktörler sabitken, faiz oranındaki bir artış tüketim harcamalarında azalmaya yol açacaktır ve buna bağlı olarak tüketim fonksiyonu aşağıya doğru kayacaktır. Tersi durumda ise, faiz oranlarındaki bir azalma ve kredi bulabilmenin kolay olması, tüketim harcamalarının artmasına ve tüketim fonksiyonunun yukarıya doğru kaymasına neden olacaktır.

Bekleyişler: Gelecek ile ilgili beklentiler de tüketim harcamalarını etkileyen diğer bir faktördür. Örneğin eğer insanlar işleriyle ilgili olarak gelecekte iyimser beklentilere sahipse, ileride terfi edeceklerini ve ücretlerinin artacağını bekliyorlarsa, şimdiki gelirlerinin daha büyük bir kısmını tüketim harcamasına yönlendirebileceklerdir. Bu şekilde tüketim harcaması artacak ve tüketim fonksiyonu yukarıya doğru kayacaktır. Aksine, eğer insanlar gelecek ile ilgili kötümser bir düşünceye sahiplerse, işlerinden kovulma endişesi yaşıyorlarsa veya ileride ücretlerinin azaltılacağını düşünüyorlarsa, muhtemelen şimdi daha az tüketim yapma yoluna gidebileceklerdir. Bu durum da tüketim harcamalarının azalmasına ve tüketim fonksiyonunun aşağıya kaymasına neden olacaktır. Dolayısıyla, diğer faktörler sabitken, gelecekteki gelir ile ilgili iyimser bekleyişler, tüketim harcamalarının artmasına; gelecekteki gelir ile ilgili kötümser bekleyişler ise, tüketim harcamalarının azalmasına neden olacaktır. Bunun yanında tüketicilerin fiyatlar ile ilgili bekleyişleri de tüketim harcamalarını etkileyecektir. Örneğin, tüketiciler ileride otomobil fiyatlarının artmasını bekliyorlarsa, bu dönem otomobil almayı tercih edeceklerdir ve böylece cari dönemdeki tüketim harcamaları artacaktır. Tersine, eğer tüketiciler laptop fiyatlarının ileride daha da ucuzlayacağını düşünüyorlarsa, ihtiyaç duydukları laptop için yapmayı planladıkları tüketim harcamalarını ileriki dönemlerde yapmak üzere erteleyeceklerdir.

Devletin olmadığı dışa kapalı bir ekonomide harcanabilir gelir ya tüketim ya da tasarruf için kullanılır. Dolayısıyla harcanabilir gelirdeki bir değişme ya tüketilecek ya da tasarruf edilecektir. Bu nedenle marjinal tüketim eğilimi ile marjinal tasarruf eğiliminin toplamı 1'e eşittir. Bu durumda:

Marjinal tasarruf eğilimi = 1 - marjinal tüketim eğilimi ise 1 - 0,8 = 0,2 olacaktır.

Kâr beklentileri: Kâr beklentileri yatırım harcamasını belirleyen faktörlerin başında gelir. Firmaların yatırım yapmalarının nedeni, yatırımlardan bir getiri sağlamaktır. Örneğin bir otel açacak olan yatırımcı, bu otelin yapılması için önemli bir maliyete katlanmak zorundadır. Aynı zamanda otelin inşa edilmesi ve açılması hemen olmamaktadır. Otel açma kararını vermek, projenin tamamlanmasından oldukça önce gerçekleşmektedir. Dolayısıyla otel açarak ileride belirli bir gelir elde etmeyi düşünen yatırımcı, kararını neye göre verecektir? Yatırımcı yatırımını yaparken yatırımdan elde edebileceği kârı düşünerek projesini gerçekleştirecektir. Bu nedenle yatırım kararları, geleceği dikkate almayı ve gelecekle ilgili beklentiler oluşturmayı gerektirir. Bu beklentileri etkileyen de kâr unsurudur.

Faiz oranı: Faiz oranı, yatırımları belirleyen önemli değişkenlerden biridir. Yatırımı açıklarken, yatırım harcamalarının makine, teçhizat gibi yeni sermaye malları almayı ifade ettiğini belirtmiştik. Peki, firma belirli bir yatırım projesinden beklediği kâra bağlı olarak yatırım yaparken, yatırımın maliyetini dikkate almayacak mı? Tabiki alacaktır. İşte burada yatırım projesinin maliyetlerinden biri faiz oranıdır. Çünkü gerçekleştirilen yatırım projelerinin finansmanı için paraya ihtiyaç vardır ve bunun için de genellikle borç alınır. Bu nedenle yatırım projelerinin gerçek maliyeti, borç almanın maliyetidir; yani faiz oranıdır. Dolayısıyla faiz oranı, yatırımın kârlı olup olmayacağının ve buna bağlı olarak yapılan yatırım harcamalarının belirlenmesinde önemli bir faktördür. Eğer faiz oranı düşükse, bu yatırımın maliyetinin de düşük olacağını gösterir. Bu durumda eğer yatırım projesinden beklenen getiri, faiz oranının sebep olduğu maliyetten yüksekse, yatırımcılar yatırım yapmayı tercih edecek ve böylece yatırım harcamaları artacaktır. Tersi durumda eğer faiz oranı yüksekse, yatırımcıların bir kısmı projelerinin kârlılığının faiz maliyetinden daha düşük olduğunu düşünerek yatırım yapmaktan vazgeçecek ve böylece yatırım harcamaları azalacaktır. Dolayısıyla burada, yatırım harcamaları ile faiz oranı arasında ters yönlü bir ilişkinin olduğunu söyleyebiliriz.

Sermaye miktarı: Ekonominin mevcut sermaye stoku da yatırım harcamalarını etkileyen diğer bir faktördür. Eğer ekonomideki mevcut sermaye stoku oldukça yüksek ise, bu durum bu sermaye stokuna yapılacak yenileme yatırımlarının da yüksek olmasına neden olacaktır. Bunun yanında, sermaye mallarının maliyeti azaldıkça veya makineler daha verimli hale geldiğinde, yatırımın getirisi artacaktır. Bu durumda da firmalar daha çok yatırım yapacaklardır. Burada teknolojik gelişme önemli bir belirleyicidir.

Devletin olduğu dışa kapalı bir ekonomide milli gelir özdeşliği

Y = C+I+G şeklinde yazılır. Tüketim harcamaları, yatırım harcamaları ve kamu harcamaları artışı milli geliri arttırırken vergilerde bir artış net kamu harcamalarını azaltacağı için milli geliri azaltacaktır.

Devletin olmadığı dışa kapalı bir ekonomide çoğaltan katsayısını hesaplamak için öncelikle marjinal tüketim eğilimi değerine ihtiyaç vardır. Burada marjinal tüketim ve marjinal tasarruf eğilimlerinin toplamı 1'e eşit olacağından marjinal tüketim eğilimi 0,75 olacaktır. Çoğaltan katsayısı=1/(1-c) ise 1/(1-0,75)=1/0,25=4 olur

Devletin olduğu dışa kapalı bir ekonomide,

Çoğaltan katsayısı=1/[1-c(1-t)] şeklinde ifade edilir. Buna göre,

Çoğaltan katsayısı=1/[1-0,75(1-0,1)]

=1/(1-0,75*0,9)

=1/(1-0,675)

=1/0,325

=3,08'dir.

Devletin olduğu dışa açık bir ekonomide.

Çoğaltan katsayısı=1/[1-c(1-t)+m] şeklinde ifade edilir. Buna göre,

Payda pozitif değerleri ile yer alan vergi oranı ve marjinal ithalat eğiliminin artması çoğaltan katsayısını düşürecek, negatif değeri ile yer alan marjinal tüketim eğiliminin artması ise çoğaltan katsayısını arttıracaktır.

Otonom tüketim harcamaları (C0 ), gelir düzeyi sıfırken yapılan tüketim harcamalarını ifade eder. Diğer bir ifadeyle otonom tüketim, gelir düzeyinden bağımsız yapılan tüketim harcamalarıdır. Bu şunu ifade eder: İnsanlar gelirleri olmasa bile yaşamlarını sürdürmek için belirli bir miktar tüketim harcaması yapmak zorundadırlar.