İKTİSADA GİRİŞ I

Birbiri yerine kullanılabilen mallara ikame mallar denir.

Diğer koşullar sabitken, malın fiyatı ve arz edilen mal miktarı arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Bu ilişki arz kanunu vasıtasıyla ifade edilebilir.

Arz edilen miktar ve fiyata ilişkin yapılan diğer koşulların sabit olması varsayımı, arzın fiyat dışındaki başka faktörlerden de etkilendiğini göstermektedir. Bu faktörler şunlardır:

Denge kavramı; karşıt güçlerin birbirine denk olduğu, değişme yönünde bir baskının olmadığı, süreklilik ifade eden bir durumdur. Arz ve talep analizinde ise denge, talep ve arzın birbirini denk olduğu bir yerdir. Bu noktada; denge fiyat ve miktarı belirlenir.

Kıtlık ya da aşırı talep veri fiyat düzeyinde talep edilen miktarın arz edilen miktardan fazla olma durumudur.

Esneklik denildiğinde karşımıza arz, talep esneklikleri, nokta esneklikleri ve iki nokta arasındaki esnekliği ifade eden ark(Aralık)  esnekliklerinden bahsedebiliriz. Bu esneklik türleri yanında arz ve talebe bağlı  fiyat esneklikleri, gelir esneklikleri ve çapraz talep esneklikleri karşımıza çıkar. Bütün  bu esneklik uygulamaları  içerisinde  en sık olarak karşılaşılan esneklik türü fiyat esnekliğidir.

Bir malın fiyatı değiştiği zaman talep edilen miktarın ne kadar değiştiğinin ölçüsü talep esnekliği iken, üreticilerin fiyat değişimlerine karşı duyarlılıkları arz esnekliğidir. Bu değişkenlerden birisi fiyat değil de gelir ise gelir esnekliği, iki mal için esneklik incelendiğinde birisinin fiyatındaki değişmenin diğerinin talebinde yaratacağı değişme çapraz talep esnekliği ile ifade edilir. Ancak bütün bu kavramlar esneklik türleri içerisindedir. Genel olarak esnekliği ifade eden kavram iki ekonomik değişken söz konusu olduğunda bunlardan birisindeki değişmenin diğerine karşı duyarlılığı ya da bu duyarlılığın ölçüsü esneklik olarak adlandırılır.

Talep esnekliğinin 1 'den küçük olması durumunda  inelastik ya da esnek olmayan talep, talep esnekliğinin 1 olması durumunda birim esnek talep, talep esnekliğinin 1' den büyük olması durumunda esnek talep, talep esnekliğinin sıfır olması durumunda sıfır esnek talep ya da inelastik talep, talep esnekliğinin sonsuz olması durumunda sonsuz esnek talep söz konusudur.

Talebin fiyat esnekliğinin sıfır olması demek inelastik ya da sıfır esnek taleptir. Yani bunun anlamı şudur: Fiyattaki bir değişme talep edilen miktarda hiç bir değişmeye neden olmamaktadır. Fiyattaki değişmeye talep miktarının duyarlılığı yoktur. Bu durumda talep eğrisi dikey bir doğru şeklini alır. Mal örneklemelerine bakıldığında doğru cevap insülindir. Çünkü ; insülin gibi ya da böbrek yetmezliğinden dolayı diyaliz tedavisine olan talep sıfır esnek talebe örnek olarak verilebilir. İnsülin ve böbrek yetmezliği olan kimsenin talebi  fiyata karşı duyarsızdır. Bu durumda fiyat ne olursa olsun bu hizmet alınmak durumundadır. Sonuç itibariyle fiyattaki değişmeye rağmen talep miktarında bir değişme olmamaktadır.

Bir talep eğirişi üzerinde eğrinin tam orta noktasında esneklik 1 iken, orta nokta üzerinde kalan alanda esneklik 1'den büyük olup esnek talep söz konusudur. Orta noktanın altında kalan bölgede ise esneklik 1'den küçük olup esnek olmayan talepten söz edilir. Dikey ekseni kestiği noktada esneklik sonsuz iken, yatay ekseni kestiği noktada ise esneklik sıfırdır.

Talebin fiyat esnekliğinin 1 'den küçük olması durumunda esnek olmayan talep söz konusudur. Yani; fiyattaki yüzde değişme miktardaki yüzde değişmeden daha büyük olacaktır.  Bu durumda fiyatta meydana gelen bir düşme  toplam geliri ya da toplam hasılatı azaltacaktır.

Fiyat esnekliği ekonomik bir değişkenin fiyatında meydana gelen bir değişmenin karşısında talep ya da arz edilen miktarda ne kadar bir değişme olacağının ölçülmesidir.  Organ nakli, kalp ameliyatı, böbrek nakli ve katarak ameliyatında fiyat esnekliği düşük iken akupunktur tedavisinde fiyat esnekliği diğerlerine göre yüksektir. Çünkü; apukunktur tedavisinde fiyattaki değişmelere talep miktarı duyarlıdır. Diğer örneklemelerde fiyattaki değişmelere talep miktarının duyarlılığı daha düşüktür.

Talebin fiyat esnekliğini etkileyen ekonomik faktörler; Mallar arasındaki ikame kolaylığı ya da ikamenin derecesi, ürünün tanımlama genişliği( Et ürünleri geniş bir tanımlama iken, pirzola dar bir tanımlamadır. Geniş olarak tanımlama yapıldığında  esneklik daha az olacaktır. Et ürünleri için hesaplanan fiyat esnekliği pirzola için hesaplanan fiyat esnekliğine göre daha düşük olacaktır.) Malın tüketici bütçesindeki önemi ya da tüketici bütçesinde ayrılan oran ve zamandır.

Çapraz talep esnekliğinde iki tür ilişkili mal karşılaştırılır. Bunlar ikame ya da tamamlayıcı maldır. Her iki mal için yapılan hesaplama tamamen aynı olup tek fark sonucun neğatif ya da pozitif olmasıdır. Sonuç neğatif olduğunda tamamlayıcı mal pozitif olduğunda ise ikame mal ve sıfır olduğunda ilişkisiz mallardan söz edilir.

Talepte meydana gelen kaymaların fiyat üzerindeki etkisini belirleyen faktör arz esnekliğidir. Yani; Talepte bir kayma meydana geldiğinde fiyatın gösterdiği reaksiyonu bilmek açısından arz esnekliği önemlidir.

Talebin fiyat esnekliği, bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin o malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranıdır.

Bir talep eğrisinin biçimi, fiyat değişmelerine karşı tüketicilerin duyarlılığı hakkında bize bir şeyler söylemektedir. Göreceli olarak yatık bir talep eğrisi, tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı duyarlı olduğunu gösterir. Oysa nispeten dik bir talep eğrisi tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı daha duyarsız olduğunu ifade etmektedir.

Talep eğrileri talebin fiyat esneklikleri ölçülerine veya katsayılarına göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırma da genelde katsayıların mutlak değerleri kullanılır. Talebin fiyat esnekliği değeri birden küçükse inelastik veya esnek olmayan talep, birden büyükse esnek talep, bire eşitse birim esnek talep adı verilir.

Esneklik katsayısının olası en düşük değeri sıfırdır. Esnekliğin sıfır olması durumunda fiyattaki bir değişme talep edilen miktarda hiçbir değişmeye neden olmayacaktır. Bu durum tam inelastik talep olarak tanımlanır ve talep eğrisi dikey bir doğru şeklini alır. Örnek olarak, böbrek yetmezliğinden dolayı diyaliz tedavisine olan talep gösterebilir.

Bir malın talebinin fiyat esnekliği esnek ise fiyatta bir değişme meydana geldiğinde talep edilen miktarda bundan daha fazla değişme olacaktır. Buna göre esnek talepte fiyattaki düşüş yüzdesinden daha yüksek bir talep ve dolayısıyla satış söz konusu olacağı için toplam hasılat artacaktır.