Kıtlık Tercih ve Fayda

Tüm isteklerimizi karşılamadaki güçlük bizi sınırlı kaynaklarımızı en iyi şekilde nasıl kullanabileceğimiz konusunda seçim yapmaya zorlamaktadır. Buna göre iktisat, ekonomik birimlerin yaptığı tercihleri açıklamakta ve tercihleri etkileyen durumlar değiştiğinde nelerin olabileceğini öngörmektedir.

Kaynaklar; mal ve hizmet üretiminde kullanılan doğa ya da insanlar tarafından sağlanan tüm araçlardır. Bunlar; toprak, emek ve sermaye olarak üç gruba ayılarak tanımlanırlar. Bu kaynaklar aynı zamanda üretim faktörü ya da girdi olarak da adlandırılırlar.

Doğa tarafından sağlanan kaynaklar; su, petrol, mineraller, vahşi yaşam, orman vb. binlerce varlığı içerir. Tüm bu doğal kaynakları ifade etmek için toprak terimi kullanılır.

Emek, mal ve hizmet üretmek için gerekli fiziksel ve zihinsel çalışmalardır.

Sermaye, diğer malları üretmek için kullanılan makineler, araçlar ve fabrikalardır

Emek de bir tür kıt kaynaktır. Çünkü hem zamanı sınırlıdır (Bir günde 24 saat vardır.) hem de kalifiye eleman sayısı çok fazla değildir. Örneğin; girişimci, emeğin özel bir türü olup, yeni ürünler geliştirmek için sınırlı kaynakları birleştiren, risk alan kişilerdir. Göreceli olarak bu ruha çok az kişi sahip olduğu için kıt bir insan kaynağıdır. 

Fiziksel sermaye, diğer malları üretmek için kullanılan makineler, araçlar ve fabrikalardır. Finansal sermaye ise fiziksel sermaye üzerindeki mülkiyet hakkını ifade eder. Finansal sermaye ile fiziksel sermaye arasındaki ilişki; finansal sermayenin fiziksel sermaye alması için gerekli olmasıdır. Bu yüzden para doğrudan bir üretim
faktörü (sermaye) değildir.

Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun sınırlıdır. Üretim faktörleri sınırlı olduğu için, bir ekonomide üretilebilecek mal ve hizmetler de sınırlı olacaktır. Bu sınırlılıklar, ekonomide bir malın üretimi arttırıldığında, başka malların üretiminin azalması gerektiğini ortaya koyar. Aslında toplumda her şey kıttır, yani bireylerin tümünün ihtiyaçlarına yetecek kadar bol miktarda kaynaklar veya mallar mevcut değildir

Toplumda her şey kıttır, yani bireylerin tümünün ihtiyaçlarına yetecek kadar bol miktarda kaynaklar veya mallar mevcut değildir. İnsanlar bu mallara sahip olmak istediklerinde bir bedel ödemeleri gerekir. İşte bu nedenle bu mallar ekonomik mal olarak tanımlanırlar.

Tüm kaynaklarda var olan kıtlık; insanların arzuladıklarından daha az mal ve hizmete sahip olacakları sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle insanlar seçim yapmak zorunluluğu ile karşı karşıyadırlar. Yani kişiler bir şeyden fazlasına sahip olmak için öteki şeyden azına sahip olmayı kabul etmek durumundadırlar.

Belirli bir tercih ya da davranış için vazgeçmek zorunda kaldığımız en değerli alternatif bu seçimin ya da davranışın fırsat maliyetidir. Alternatif maliyet olarak da adlandırılan fırsat maliyeti, kısaca bir kararı uygularken vazgeçilen karar şeklinde tanımlayabiliriz.

İyi işleyen bir piyasada bir malın fiyatı ile fırsat maliyeti arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir malı satın almak için vazgeçtiğimiz TL miktarı o mal için parasal fiyattır. Bu alım kararının fırsat maliyeti vazgeçtiğimiz en iyi alternatif karardır. Örneğin, bir fincan kahve aldığınızda bir başka şeyi almaktan vazgeçiyorsanız, eğer vazgeçtiğiniz en iyi şey bir dilim kek ise bir fincan kahvenin fırsat maliyeti bir dilim kektir.

Fırsat maliyeti ile parasal maliyetin aynı şey olduğu söylenemez. Çünkü piyasa iyi işlemediğinde parasal maliyet fırsat maliyetini yansıtmaz. Hatta bazı şeyler açık bir fiyat etiketi taşımazlar. Örneğin, üniversitede okumanız sonucu ailenizin katlandığı parasal maliyet ile ekonomik açıdan hesaplayacağınız fırsat maliyeti aynı değildir. Ailenizin katlandığı parasal maliyetleri kolaylıkla hesaplayabilirsiniz; okul harçları, kitap kırtasiye alımları, barınma ve yeme harcamalarını toplayabilirsiniz. Fakat, bu toplama işleminde bazı problemler vardır. Öğrenci okumasa bile giyim ve yemek için harcaması olacaktır. Burada üniversiteye devam etmenin en büyük maliyeti ise okulda geçirilen zamanın bir işte çalışılarak kullanılamamasıdır.

Üretim imkânları sınırı; mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belirli bir dönemde ekonominin
maksimum düzeyde üretebileceği çeşitli çıktı (ürün) bileşimlerini gösteren eğridir. Ekonominin en önemli kavramlarından kıtlık, seçim (tercih) ve fırsat maliyeti gibi temel kavramları açıklamada kullanılan yararlı bir analitik modeldir

Üretim imkânları sınırı eğrisi içerisindeki noktalarda ekonomi bazı nedenlerden dolayı iyi işlemiyor, etkin üretim sağlanamıyor ve ekonomi yeteri kadar istihdam yaratamıyor ya da üretim faktörleri tam kapasite kullanılmıyor.
Üretim imkanları sınırı eğrisi dışındaki bir noktadaki bileşimi üretmek imkânsızdır. Çünkü ekonomi, bu düzeydeki bir üretimi gerçekleştirecek kaynaklara sahip değildir.
Üretim imkanları eğrisi üzerindeki her nokta etkin üretim bileşimlerini gösteren noktalardır. Bu noktalar mevcut kıt kaynaklarla üretilebilecek maksimum üretim düzeylerini gösterir.

Üretim imkanları eğrisinin içbükey olması artan fırsat maliyetini gösterir. Bir malın daha fazla üretilmesi için diğer maldan artan miktarlarda vazgeçilmesi gereken bir durum olarak tanımlanır.

Üretim imkanları sınırı eğrisine çizilen teğetlerin eğiminin negatif işaretlisi marjinal dönüşüm oranı olarak tanımlanır Marjinal dönüşüm oran, bir maldan bir birim daha fazla üretmek için öteki maldan ne kadar fedakarlık etmek gerektiğini göstermektedir. Bu ise fırsat maliyeti tanımı ile aynıdır. Bu durumda fırsat maliyeti üretim imkânları sınırı eğrisine çizilen teğetin eğimi ile ölçülebilir.

Fırsat maliyeti değişmiyorsa, her üretim düzeyi için bir sabite eşit ise, böyle bir durumda doğru şeklinde bir üretim imkânları sınırı eğrisi ile karşı karşıya kalırız.

Zaman içerisinde bir ülkenin işgücü sayısı, sermaye stoku ve bunların nitelikleri arttırılabilir veya yeni bir teknik buluş gerçekleştirilebilir. Böyle bir durumda üretim imkânları sınırı eğrisi de değişir. Üretim imkânları sınırı eğrisi, iki mal bağlamında aynı yönde ve büyüklükte sağa kayabileceği gibi, farklı büyüklüklerde de kayabilir. Üretim imkânları eğrisinin sağa kayması, malların daha fazla üretilebileceği anlamına gelmektedir. Üretimin artması ise ekonomik büyüme olarak tanımlanır. 

1. Birincisi neler üretilmeli, sorusudur. Bu soru aslında üretim imkânları sınırı üzerinde hangi noktada bulunulmalı ve hangi malların ne düzeyde üretildiği ile ilgilidir. 

2.İkinci soru; bu mal ve hizmetlerin nasıl üretileceğidir. Burada her toplumun kendine uygun üretim tekniğini mutlaka seçmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Seçilebilecek en doğru üretim yöntemi ile çıktı başına en düşük maliyetle üretimin gerçekleştirilmesi sağlanacak ve etkin üretim sayesinde üretim imkânları sınırı eğrisi üzerinde ekonominin işleyişi sağlanacaktır.

3. Üçüncü soru ise bu mal ve hizmet üretiminin kimler için yapılacağıdır. Aslında bu soru ekonomideki üretimin toplum üyeleri arasında nasıl paylaştırılacağına ilişkindir.

Piyasa ekonomisinde neyin, nasıl ve kimler için üretileceği konusu birbirlerinden bağımsız bireysel tüketiciler, üreticiler, hükümetler ve diğer organizasyonların kararlarına bağlı olup, bunlar piyasalarda birbirleri ile etkileşim içindedirler. Bu sistemde temel koordinasyonu piyasada belirlenen fiyatlar sağlar. Bu yüzden serbest piyasa sistemine çoğu kez fiyat sistemi de denir.

Serbestçe oluşan fiyatların piyasa ekonomisinde üstlendiği önemli roller şunlardır: 
1. Fiyatlar, neyin üretileceği ve tüketileceği konusunda sinyal görevi üstlenirler.
2. Fiyatlar, insanların tüketimlerine ve üretimlerine yönelik teşvik mekanizması oluştururlar.
3. Fiyatlar, bölüşüm mekanizması üzerine önemli görev üstlenir.

Kumanda ekonomileri ya da merkezi plan ekonomilerinde, temel ekonomik sorulara ilişkin kararlar merkezi otorite tarafından alınır. Hükümetin kontrolünü elinde bulunduranlar merkezi plan çerçevesinde insanların ne yapacağını, üretim ve tüketim tercihlerini ve gelirin bölüşümünü kontrol altında tutarlar.

Karma ekonomik sistem; özel mülkiyetin yanında kamu mülkiyetini de kabul eden, piyasa mekanizmasının yanında müdahaleyi de içine sindirebilen, fiyat mekanizmasının yanında merkezi planları da uygulama çabası içinde olan bir sistem niteliği taşımaktadır. Ancak bu durum sektörden sektöre, ekonomiden ekonomiye farklılıklar göstermektedir.

Kişilerin tercih yapma nedeni, kendilerine en yararlı (faydalı) olanı seçme çabası, ya da fayda maksimizasyonu gayretleridir.

Fayda, bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edeceği memnuniyettir. İktisatçılardan bir kısmı faydanın ölçülebileceğini öne sürmüşlerdir. Faydayı ölçmek için “util” adı verilen bir birim ya da doğrudan parayı kullanmışlardır. Bu gruba sayısalcılar ya da kardinalistler denilmektedir. Diğer tarafta ise faydanın ölçülemeyeceğini ileri süren sırasalcılar ya da ordinalistler vardır. Bunlara göre; insanlar bir malı diğerinden daha çok beğendiklerini söyleyebilirler. Ancak ne kadar daha fazla fayda elde ettiklerini söyleyemezler.

Toplam fayda, belirli bir zaman diliminde, bireyin diğer mal ve hizmetlerden olan tüketimi sabit iken, bir malın çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu ulaşılan tatmin düzeyi olarak tanımlanır. Marjinal fayda ise belirli bir zaman diliminde bir maldan, bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda ortaya çıkan toplam faydadaki değişme olarak tanımlanır. Kısaca ilave tüketilen birimin sağladığı fayda marjinal faydadır.

MUX = ΔTUX / ΔQX= x malı toplam faydasındaki değişme / x malı miktarındaki değişme= 14/1=14 olur

Toplam fayda belirli bir düzeye kadar her ilave birim ile artmaktadır. Ancak bu artış azalarak devam etmektedir. Hatta toplam fayda en yüksek düzeye ulaştıktan sonra ilave tüketimin toplam faydaya katkısı negatif değer almaktadır. Dolayısıyla tüketici azalan marjinal fayda ile karşı karşıyadır.

Marjinalistlerle birlikte fayda para cinsinden ölçülebilmektedir. Para ile ölçüldüğünde tüketici, ilave bir birim mal tüketmek için vazgeçmek istediği paranın miktarı ile faydasını açıklar. Tek bir mal durumunda (örneğin x malı) tüketici ya bu x malını satın alır, ya da gelirini para biçiminde elinde tutar. Dengenin sağlanabilmesi
için x’in marjinal faydasının tam olarak x’in fiyatına eşit olması gerekir. Dolayısıyla dengede MUx = Px olur.

Bu durumda tüketici daha az y malı alarak tasarruf ettiği parasıyla daha fazla x malı almalıdır. Böylelikle tüketicinin harcamasında bir değişiklik olmaksızın toplam faydası artacaktır.