II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Millî Edebiyat hareketi Nisan 1911’de Millî Edebiyatın beyannamesi sayılan “Yeni Lisan” makalesinin Genç Kalemler dergisinde yayımlanmasıyla başlar ve 1922 sonlarında İstiklal Savaşının bitimiyle tamamlanır. Bundan sonraki Türk edebiyatı da dönemin ihtiyaç ve yönlendirmelerinden dolayı aynı edebiyat anlayışını benimseyerek sürdürdüğünden aslında Millî Edebiyatın bir devamı sayılabilir. 1911 ve sonrasındaki 10 yılı aşkın zaman imparatorluktan millî devlete geçiş sürecinin idrak edildiği, Türk insanının kendi millî kimliğine ulaşmak ve millet olmak için sorular sorduğu, bunların etrafında bir değerler bütününü kurmaya çalıştığı süredir. Millet olma bilincinin uyandırılması, millî kimliğin inşası ve millî devlete geçiş sürecinin olguları bu edebiyat anlayışının estetik değerler bütününü de şekillendirir. Bu sebeple Yeni Lisancıların edebiyatta ileri sürdükleri ‘sade Türkçe - hece vezni’ vurgulaması kadar yüzyıllar boyunca kullanılarak millete özgü estetik değerler bütününe eklemlenmiş aruz vezni ve ‘Osmanlıca’ denilen işlenmiş dile de bu yılların edebiyat dünyasının kullanımları arasında rastlanır. Öte yandan 1911 öncesi edebiyatını temsil eden kalemlerin halen hayatta oldukları ve yazmaya devam ederek etki alanlarını kısmen de olsa canlı tuttukları düşünülürse başka renklerin varlığından haberdar olunur. Buna göre 1911-1922 arası edebiyatının baskın sesi, her ne kadar milliyetçilik düşüncesinin etrafında gelişen ve Yeni Lisan hareketinin şekillendirdiği bir anlayış olursa da milleti yapan dinamiklerin ortaya koyduğu başka edebiyat anlayışlarından da söz etmek gerekir. Millî edebiyatın belirleyici unsurlarının vezin ve dil kullanımı kadar aktarılmak istenen ruhta olduğu kolayca söylenebilir. Dolayısıyla her ne kadar dönemin hâkim edebiyat anlayışı sade Türkçe ve hece vezninden yana bir tavır koyarsa da aruz veznini kullandıkları için Mehmet Âkif ve Yahya Kemal’i millî edebiyatın dışında değerlendirmek mümkün değildir. Yeni Lisan hareketindeki başlangıç noktası ve hedef­lerden dolayı dönemin eğilimlerinde dil ve dilin kullanımı öncelikli konudur. Ancak en az bunun kadar önemli olan diğer konu, millet bilinci oluşturmak gayesiyle gidilen tarih ve sanat gibi millî kültürü oluşturan diğer birikimlerdir.

Mehmet Emin (Yurdakul, 1869-1944), millî edebiyat şiirinin erken sesidir. Çünkü 1898’de yayımladığı Türkçe Şiirler adlı şiir mecmuasıyla 10 yıldan daha öncesinde millî şiir ahenginin öncülüğünü yapmıştır. Üstelik bu kitabın Servet-i Fünûn şiirinin en iyi eserlerinin yazıldığı sırada yayımlanmış olması önemlidir. Sanatın amaç olduğu yıllarda taşıdığı sosyal içerikle halkın gönlüne giren bu şiirler, dönemin edebiyat konusundaki başka arayışlarının da göstergesi olurlar. Yetişme yıllarından getirdikleri, çocukluktan itibaren okudukları ve Cemalettin Efgani’nin sohbetlerinden aldığı etkilerle sanatçı kimliğini oluşturan Mehmet Emin, ilk kitabı Fazilet ve Asalet’ten (1890) sonra yayımladığı Türkçe Şiirler’le modern Türk edebiyatında hece vezni ve sade Türkçeyle yazılmış şiirin öncülüğünü yapar. “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken”, “Yunan Sınırını Geçerken”, “Tırhala Kalesine Bayrak Dikildikten Sonra”, “Şehit Yahut Osman’ın Yüreği”, “Yetim Çocuk Yahut Ahmet’in Kaygusu”, “Ah Analık Yahut Zeynep’in Duası”, “İyilik ve Güzellik Karşısında”, “Kuran-ı Kerim”, “Biz Nasıl Şiir İsteriz?” başlıklı dokuz şiirin toplandığı bu küçük kitap, şiirde iddialı bir yaklaşımı benimseyen Servet-i Fünûn şairlerinin karşısına yıllardır kullanılmayan ve ‘parmak hesabı’ diyerek küçümsenen hece veznini getirir.

Millî şiir ahenginin oluşturulması sırasında ilk önemli ve dikkat çekici çıkış, Mehmet Emin’in Türkçe Şiirler’inde yer alan ve Türklük şuurunu daha geniş kitlelere ulaştıran “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken” şiiriyle olmuştur. Aynı kitapta yer alan “Biz Nasıl Şiir İsteriz?” ise bir anlamda Millî Edebiyatın ‘erken poetikası’ niteliğini taşır. Bu şiirle Millî Edebiyatın halk için bir edebiyat olması fikri ortaya konmuştur. Fakat kitap bütünüyle bir uyanışın ve kendi kimliğini arama arzusunun da ifadesi olur. Millî meseleler konusunda çok duyarlı olan Mehmet Emin zaman zaman diğer kitaplarında yer alan bazı parçalarla bu şiir anlayışını anlatmak ve savunmak zorunluluğu hissetmiş olmalıdır. “Şâir”, “Şiirimin Perisine”, “Benim Şiirlerim”, “Büyük Sanatkâr”, “Anlamayanlara”, “Benim Ömrüm” sanatçının bu içerikteki şiirlerindendir.

Millî Edebiyat şiirinin belirleyici üç özelliği vezin ve dil kullanımı ile içerikte yerliliktir. 1905 Edebî tartışmasından sonra aslında hece vezni ve sade Türkçe kullanımı artık belirginleşmiştir. Fakat özellikle de hecenin kullanımı Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip gibi öncü isimlerin bizzat kendi şiirlerinde bu geçişi gerçekleştirmeleriyle mümkün olur. Şiir, yaşanan savaşlar, savaşın getirdiği felaketler ve insan hayatında açtığı yoksunluklarla diğer sosyal olaylardan etkilenir ve onları anlatır. Diğer yandan edebiyatla millî bilinç oluşturma, Türklük şuuru uyandırma arzusu dönem şiirinin fikrî bir içerik taşımasını da getirmiştir. Hemen bu paralelde vatan, millet ve kahramanlık duygularını anlatan şiirlerle yeni değerler dünyası oluşturulmaya çalışılır. Destanlardan ve tarihten çıkarılmış portrelere yapılan göndermelerle veya onların doğrudan anlatılmasıyla kahramanlık duygusu oluşturulmaya ve dönem insanına rol modeller sunulmaya çalışılır. Milli Edebiyat anlayışı, halkla edebiyatın buluştuğu, edebiyatın halka ulaştığı, halkı anlatan ve eğiten bir edebiyat yönelişidir. Doğuşunun en büyük amili ise 1908 Meşrutiyeti sonrasında açık bir söyleme ulaşan Türk milliyetçiliği fikridir.

1911-1922 dönemine fikirleriyle yön veren Ziya Gökalp (1876-1924)’tır. Dönemin fikir babası bunun için edebiyata da öncü olur. Çünkü dönem edebiyatını etkileyen aslında dil ya da edebiyattan çok düşünce dünyasında meydana gelen değişikliklerdir. Gökalp ise bir edebiyatçı/sanatçı olmaktan çok bir fikir adamı ve sosyologdur. Denilebilir ki onun fikrî ya da edebî bütün kalem faaliyeti Türkleri yükseltmek içindir. Edebiyatı düşüncelerini geniş kitlelere ulaştırmak için araç olarak kullanmıştır. Onun şiiri tam anlamıyla bir düşünce şiiridir. Gökalp millî edebiyatın vezninin hece olduğu inancındadır. İlk şiirlerini aruz vezniyle yazmış olsa da sonraki yıllarda hece vezninin yaygınlaşması için çaba harcar. 1910 tarihli “Turan” manzumesi bu anlamda bir dönüm noktasıdır. Çünkü “Turan”, Türkçülük düşüncesini anlatan ve fikrî bir edebiyata yönelişin başladığı bir şiirdir.

Altın Işık (1923) Türk masallarının manzum şekilde yeniden düzenlenerek sunulduğu bir eserdir.

Yeni Hayat’taki “Vatan” ve “Çobanla Bülbül” şiirlerinde ise vatan fikri oldukça değişmiştir. Vatanla artık dönemin fikrî ve sosyal yönelişlerine uygun olarak sınırları belirsiz, müphem bir toprak parçası değil daha belirgin, adı konulmuş bir coğrafya kastedilir. Bu son dönem şiirlerinde Turan ideali, kültür milliyetçiliği/Türkçülüğü haline gelmiştir. Eserleri şunlardır: Şaki İbrahim Destanı (1908), Kızıl Elma (1904), Yeni Hayat (1918), Altın Işık (1923), Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak (1918), Türkçülüğün Esasları (1923), Türk Töresi (1923), Doğru Yol (1923), Türk Medeniyeti Tarihi (1926).

Türk edebiyatı tarihinde hikâye yazarı olarak önemli bir yeri olan Ömer Seyfettin, yazmaya şiirle başlar. Sonraki yıllarda sanatının asıl faaliyet alanı olarak hikâyeyi seçince daha az sayıda şiir yazacaktır. Sanatçının şimdilik tespit edilebilen ilk şiiri, 14 yaşındayken yayımlandığı anlaşılan 1898 tarihli “Lane-i Garam”dır. Aruzu hem Arap ve İran kökenli olması, hem de Türkçenin yapısına uymaması sebebiyle ‘gayr-i millî’ addeden sanatçıdaki bu değişim ilk olarak 12 Mart 1914’te Zekâ dergisinde yayımlanan “Millî Şiirler” başlıklı yazıda ortaya çıkar. Fakat şiirde kullanılan dil ve vezinde yerli bir duruşu benimseyen Ömer Seyfettin’in nazım şekilleri konusunda aynı kararlılığı göstermediği ve ‘asrî neviler’i kullanmayı tercih ettiği görülmektedir. Çünkü şiirlerinde en çok kullandığı nazım şekli sonedir. Halk edebiyatı nazım şekli olarak sadece 7 adet koşması vardır. Ancak bu koşmaların 1914’te yayımlanmış olması sanatçının yerli şekilleri kullanma konusunda duyarlıklarının olduğunu düşündürmektedir. Fakat bu tarihten sonra kendi sanatı için artık hikâyeyi seçmiş olması, daha az şiir yazması bu tespiti kesinleştirecek verilerin olmamasını getirir.

1913 sonrasında Ali Canip’in kendini daha çok ilmî çalışmalara verdiği ve giderek şiir yazmayı bıraktığı görülür. Fakat yine de kaynaklar onun 1913 yılında yayımlanan “Kaval” adlı şiirini hece vezninin ilk başarılı kullanıldığı şiir olarak göstermektedirler. “‘Kaval’ şiiri hece vezninin yedili, on birli, on beşli kalıplarıyla yazılmış değişik vezinli bir manzumedir ve bu yönüyle de hece şiirinin gelişmesinde önemli bir merhaledir. Şair, bu şiirinde Selanik’in kaybedilmesinden duyduğu ıstırabı dile getirmiştir.”

Faruk Nafiz ilk gençlik yıllarında Millî Edebiyatın şiirini Servet-i Fünûn ve Fecri Âti şiiriyle birlikte alsa da sonraki yıllarda millî şiiri seçmiştir. Millî Edebiyattan Cumhuriyet edebiyatına geçen en iyi şairlerden biridir. İlk şiirlerinde o da aruz veznini kullanmış, Fikret ve Cenap’ın tesir dairesinde ferdî duygulanışlarını anlattığı şiirler yazmıştır. Faruk Nafiz, 1926 yılında yazdığı “Sanat” şiiriyle de millî edebiyat anlayışının poetikası sayılabilecek metni ortaya koyar. “Han Duvarları” ve “Sanat” şiirleri onu Cumhuriyet edebiyatının iyi şairleri arasına yerleştirir. Sanatının asıl iyi örneklerini de zaten Cumhuriyet yıllarında ortaya koyduğu eserleriyle verecektir. Şairin Millî Edebiyat sınırları içerisinde yayımlamış olduğu şiir kitapları üç tanedir: Şarkın Sultanları (1918), Dinle Neyden (1919) ve Gönülden Gönüle (1919). Ziya Gökalp’la tanıştıktan sonra ondan etkilenerek heceye geçen dönemin bir başka genç şairi de Yusuf Ziya’dır. Şairler Derneği’nin kurucularından olan sanatçı hece veznini kullanan şairlere kapısını açan Şair adlı dergiyi de çıkarmıştır. Daha sonra mizaha yönelen Yusuf Ziya’nın bu yıllarda yayımlanan şiir kitapları Akından Akına (1916), Cenk Ufukları (1917), Âşıklar Yolu (1919), Şen Kitap (1919), Şairin Duası (1919)’dır. Yazarın baştan sona heceyle yazdığı Binnaz (1917) adlı üç perdelik manzum tiyatro eseri, hecenin başarısını göstermesi bakımından dikkate değer görünmektedir. Gönülden Sesler’e yazdığı ön söz yazısında Ziya Gökalp etkisiyle Millî Edebiyata geçişinden söz eden Orhan Seyfi de ilk şiir kitabı Fırtına ve Kar’da aruz veznini kullanmıştır. Ancak ikinci şiir kitabı Peri Kızıyla Çoban Hikâyesi hece vezniyle yazılmıştır. Mehmet Âkif, şiirlerini yedi kitaptan meydana gelmiş olan Safahat’ta toplamıştır. 1911 tarihli birinci kitap Safahat başlığını taşır. Sadece ismiyle değil aynı zamanda içindeki şiirlerle de Safahat’ın bütününü işaret eder. Kitabın başında şairin şiir görüşünü ifade eden bir poetik metinden sonra yer alan “Tevhid yahud Feryad”, “Fatih Camii” ve “Hasta” Âkif ’in bundan sonra üzerinde duracağı konuları müjdeler. “Fatih Camii” ve “Hasta” şiirleriyle sosyal içerikli bir şiirin “Tevhid yahud Feryad”la da şiirde İslamcı bir yaklaşımın ilk haberleri vardır. Batı hayranlığı ile dine karşı bir kavmiyet anlayışının tenkidi 1912 tarihli ilk kitap Süleymaniye Kürsüsünde’nin ana temasını oluşturmaktadır. 1913 tarihli Hakkın Sesleri, Safahat’ın üçüncü kitabıdır. Kitapta sekiz ayet ve bir hadisin manzum şekilde açıklaması yapılmaktadır. Balkan Savaşlarının olumsuz sonuçlarından bahsedilerek Süleymaniye Kürsüsünde’de olduğu gibi İslam dünyası bir uyanışa çağrılır. Yahya Kemal (Beyatlı, 1884-1958), edebiyat sanatındaki en iyi eserlerini sonraki yıllarda verdiği ve bu anlamda asıl tesirlerini daha çok Cumhuriyet yıllarında yaptığı için Cumhuriyet devri sanatçılarından sayılabilir. Fakat sanat görüşü, Millî Edebiyat yıllarında etkili bir şekilde yönlendirdiği fikir ve sanat hareketleri içerisinde olgunlaşmıştır. Ona göre şiir, bir ‘istif ’ ya da ‘külçeleştirme’ sanatıdır. Eski Şiirin Rüzgârıyla ve Kendi Gök Kubbemiz başlıklı kitaplarda yer alan şiirleri, bu istif/külçeleştirme sanatının her bakımdan en güzel örneklerini sunarlar.

Seçenekler arasında aruz vezni ve Osmanlıca kullanan şairler Mehmet Akif ve Yahya Kemal’dir.

Milli Edebiyatın en erken şiir eserleri Mehmet Emin Yurdakul’a aittir.

Milli şiirin öncülüğünü Mehmet Emin’in çıkardığı Türkçe Şiirler dergisi yapmıştır.

İlgili dönemde ilk kez hece veznini kullanan ve sone tarzını şiirine yansıtan şair Mehmet Emin’dir.

Tüm seçenekler Milli Edebiyat şiirinin özelliklerindendir.

Ah Analık yahud Zeyneb’in Duası, daha çok sosyal konuları ele alan bir eserdir.

Ömer Seyfeddin’in ilk dönem şiirleri bireysel duygulara odaklanmaktadır.

Yahya Kemal’in şiirleri sade bir dilden uzak ve aruz vezniyle yazılmıştır. Batılılaşma ve İslam temaları ise şiirlerinde yer bulmamaktadır.

Millî Edebiyat hareketi Nisan 1911'de Millî Edebiyatın beyannamesi sayılan "Yeni Lisan" makalesinin Genç Kalemler dergisinde yayımlanmasıyla başlar ve 1922 son¬larında İstiklal Savaşının bitimiyle tamamlanır.

1911-1922 arasının edebiyattaki arayışlarının aslında sosyal hayattaki arayış ve buluşların bir yansıması olduğu söylenebilir. Çünkü bu arayış ve buluşların her biri, milletin ta¬rih içindeki yolculuğu müddetince oluşturduğu, inandığı ve kendine ait kıldığı de¬ğerler dünyasından kaynaklanmaktadır. Bu arayış ve buluşların en üst katmanın¬da birer fikrî oluşum olarak Türkçülük, İslamcılık, Batıcılık ve hatta Osmanlıcılık durmaktadır.