II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Genç Kalemler’den önce etkili ve son bir deneyim, Türk Derneği etrafinda gelişir. Millî edebiyat “Yeni Lisan” makalesinin Genç Kalemler dergisinde yayımıyla kendini ifade etmeye başlayacaktır. Ancak bir kaç yıl öncesinde önemli bir son adım da Türk Derneği’nin çalışmalarında gerçekleşir. 25 Kânunıevvel 1908’de kurulan Türk Derneği, Türk milliyetçiliği düşüncesi etrafında oluşturulmuş ilk dernektir. Kurucuları Ahmet Mithat Efendi, Emrullah Efendi, Necip Asım, Bursalı Mehmet Tahir, Veled Çelebi, Akçuraoğlu Yusuf, Agop Boyacıyan Efendi, Arif Bey, Akyiğitoğlu Musa Bey, Fuad Raif Bey, Rıza Tevfik Bey, Ferid Bey ve Celal Beydir. Daha sonra derneğin çalışmalarına bazı Türkologlar da katılmışlardır. Türk Derneği, etki alanını bir süreli yayınla genişletmek ister. Başlangıçta o yıllarda çıkmakta olan Sırat-ı Müstakim dergisini kendisine yayın organı olarak seçerse de 1911 yılında Türk Derneği dergisini çıkarmaya başlar. Aylık yayımlanan bu dergi ancak 7 sayı çıkabilir. Kapağında “Türklüğe dair tetebbuatı havi,” cümlesini taşımaktadır. Derginin ilk sayısında yer alan “Beyanname” başlıklı yazı, derneğin nizamnamesiyle örtüşmektedir ve dönemin insanına derneğin Türkçe konusundaki görüşlerini ve konuyla ilgili olarak nasıl bir yol takip edeceğini anlatır. Bu “Beyanname”ye göre Türk Derneği, Osmanlı coğrafyasında yaşayan gönülleri bir dilleri ayrı insanları aynı maksat etrafında birleştirmek için millî dille yani Türkçeyle konuşmayı esas almaktadır.

‘Yeni Lisan’ hareketi 1911’de Selanik’te çıkmakta olan Genç Kalemler dergisinde başlar. Sadece dil ve edebiyat odaklıymış gibi görünmesine rağmen çalışmalarına, uzun yıllar boyunca farklı yayın organlarındaki devamlılığına ve yansımalarına bakılırsa aslında çok yönlü ilmî, fikrî ve siyasi boyutları olan bir harekettir. Öncüleri Ömer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gökalp’tır. Ancak bu hareketin fikir babası olma sıfatı Ziya Gökalp’a aittir. ‘Yeni Lisan’ bir anlayış olarak Türk millî edebiyatının yeniden doğuşunu sağlayacak prensipleri içermektedir. Prensipler, Genç Kalemler dergisinin 11 Nisan 1911 tarihli sayısında yer alan “Yeni Lisan” makalesinde ortaya konur. Bu sayı Genç Kalemler dergisinin ikinci cildinin birinci sayısıdır. Böylece prensipleri içeren makale aynı zamanda bu dil ve edebiyat anlayışının adı olarak da benimsenir. Fakat sonraki yıllarda ‘Yeni Lisan’ bir edebiyat hareketi olmanın ötesine geçerek daha geniş bir etki alanı oluşturur ve ‘Yeni Hayat’ adı verilen bir yaşama biçimi ortaya çıkarır. Yeni Lisan, 19. yüzyıl ortalarından itibaren ilmî alanda başlayan ve fikrî bir akım haline gelmiş olan Türk milliyetçiliğinin daha fazla yayılarak benimsenmesini edebiyat üzerinden sürdürmüş, Türk milletinde bir uyanışı gerçekleştirmiştir.

“Yeni Lisan”ın yayın organı Genç Kalemler, 1909’dan itibaren Hüsn ve Şiir adıyla çıkmakta olan bir dergidir. Müdürlüğü Nesimî Sarım tarafından yürütülen derginin asıl sahipleri Hüsnü ve Hâmit isimli gençlerdir. Dergideki başmakaleler ise Ali Canip imzasını taşır. 1909-1910 yılları arasında 8 sayı olarak neşredilmiş olan Hüsn ve Şiir dergisi, adından da anlaşılabileceği gibi gerçekten bir sanat ve edebiyat dergisidir. Anlayış olarak da İstanbul’da sürmekte olan Fecr-i Âti paralelindedir. Dolayısıyla etrafında bir millî bilinç oluşturacak dil anlayışına sahip değildir. Sayfalarında daha çok şiir ve mensur şiirler yer alır. Bir süre sonra Ali Canip’in teklifiyle derginin adı Genç Kalemler olarak değiştirilir. Derginin yeni bir adla yayımlanan ilk sayısında okuyuculara bu değişikliğin gerekçeleri hakkında da açıklama yapılır. Artık dergi sadece sanat ve şiirle meşgul olmayacak sayfalarında ilmî yazılara da yer verilecektir. Böylece Hüsn ve Şiir sadece ismini değiştirmemiş aynı zamanda çizgisini de değiştirmiş görülür. Hüsn ve Şiir’den Genç Kalemler’e geçiş, Balkanlar’da hızlı bir şekilde gelişen Osmanlı aleyhtarı milliyetçilik hareketlerinden etkilenen ve milliyetin esasının dil olduğuna inanan Ömer Seyfettin’in Ali Canip’le yakınlaşmasına sebep olur. Ömer Seyfettin Ali Canip’in bu sıralarda yazdığı başmakalelerde kullandığı sade dili beğenmektedir.

“Yeni Lisan” Genç Kalemler’de yayımlanan ve bir beyanname niteliği taşıyan makaledir. Hareketi etraf­lıca anlatmak, tenkitlere cevap vermek ve giderek sistemleştirmek arzusuyla diğer sayılarda da “Yeni Lisan” başlıklı makalelerin yayımı sürdürülür. Bu yazıların bazılarının Ömer Seyfettin, bazılarının Ali Canip, bazılarının da Ziya Gökalp da dahil olmak üzere yazı heyeti tarafından ortaklaşa yazıldığı ve 5. sayıdan itibaren de başyazıların “Genç Kalemler Tahrir Heyeti” imzasını taşıdığı görülmektedir. Yazılarda dilde sadeleşme özendirilmeye, sadeleşmenin prensipleri belirlenmeye ve Türkçenin bilim ve sanat dili olarak yeterliliği ve güzelliği ispatlanmaya, bu dilin etrafında bir edebiyat anlayışı oluşturulmaya çalışılmıştır.

Genç Kalemler’e millî edebiyat kavramıyla ilgili olarak yöneltilen tenkit konularından biri de ırkî edebiyat, modern bir zamanda millî edebiyat oluşturmanın mümkün olup olmadığı, millî edebiyatın diğer milletlerin edebiyatları karşısındaki tutumu, halk için edebiyatın taşıdığı anlam dünyası gibi başlıklardan oluşur. Bu sebeple Ali Canip, “Millî, Daha Doğrusu Kavmî Edebiyat Ne Demektir?” başlıklı makalesinde bu kavram kargaşasını gidermeye uğraşır ve millî edebiyatın ırkî değil, kavmî bir anlam taşıdığını, bununla ‘lisanî bir cemaat’in yani aynı dili konuşan insanların edebiyatının kastedildiğini anlatır.

Trablusgarp ve onu takip eden Balkan Savaşları millî bir dil ve edebiyatı yaratmak isteyen gençleri derinden sarsar. Genç Kalemler’in yazar kadrosu Balkan Savaşlarına katılmak arzusuyla yazı hareketlerine ara verirler. Türk Ocaklarının yayın organı olan Türk Yurdu dergisi ise İttihat ve Terakki Cemiyetinden aldığı yardımla güçlenir ve Genç Kalemler dergisinin rolünü üstlenir. Öte yandan önceki yıllarda Genç Kalemler’deki çalışmaları küçümseyen ve tenkit eden Fuad Köprülü ve Yakup Kadri gibi isimlerin saf değiştirdikleri, Yeni Lisanı ve millî edebiyatı savunmaya, ayrıca bu çizgide eser yazmaya başladıkları görülür.

Türk Ocaklarının kuruluşunda Askerî Tıbbiye öğrencilerinin girişimlerinin önemli bir yeri vardır. Önce kendi okullarında başlattıkları Türk milliyeti doğrultusunda bir dernek oluşturma çabalarına okul düzeninin izin vermemesi üzerine dışarıda devam etmişler, sonra da devrin konuya ilgi duyan Mehmet Emin, Yusuf Akçura, Hüseyin Cahit, Ahmet Ferit, Ağaoğlu Ahmet gibi önemli isimleriyle yaptıkları görüşmeler arkasından 20 Haziran 1911 tarihinde düzenledikleri geniş bir toplantıda ‘Türk Ocağı’nı fiilen kurmuşlardır. Derneğin resmen kuruluşu, nizamnamesinin hazırlanmasından sonra Ziya Gökalp’ın da katıldığı 25 Mart 1912 tarihindeki toplantıyladır. İlk yönetim kurulu üyeleri Ahmet Ferit (Tek), Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik ve Dr. Fuad Sabit’tir. Türk Ocaklarının ilk başkanı Ahmet Ferit Bey’dir.

Birinci Dünya Savaşı sırasında savaşın getirdiği sıkıntılar arasında edebî faaliyet zaman zaman kesintiye uğrar. Doğal olarak tartışılmaya devam eden Türkçe ve millî edebiyatla ilgili meselelerin de aynı durumda olduğu görülür. Fakat artık zamanın da yönlendirmesiyle öyle bir noktaya gelinmiştir ki tamamen durması mümkün değildir. Şairler Derneği işte bu durdurulamayan çalışmalardan biridir. Haziran 1917’de ‘ibdaî bir edebiyat’ vücuda getirecekleri beyanıyla ortaya çıkan ve hece vezinli şiirler yazacaklarını söyleyen bir grup genç, Türk Ocağı’nda yaptıkları birkaç toplantı sonunda Şairler Derneği’ni kurarlar. Dernek üyeleri, kendilerine yayın organı olarak da Servet-i Fünûn’u tayin eder. Orhan Seyfi, Hasan Zeki, Hakkı Tahsin, Safi Necip, Salih Zeki, Selâhattin Enis, Ömer Seyfettin, Faruk Nafiz, Yahya Saim, Yusuf Ziya Şairler Derneği’nin üyeleridir.

Türk Yurdu Cemiyeti 31 Ağustos 1911’de Mehmet Emin, Ahmet Hikmet, Ahmet Ağaoğlu, Âkil Muhtar ve Yusuf Akçura gibi dönemin Türkçüleri tarafından kurulmuştur. Düşüncelerini anlatmak üzere bir gazete çıkarmayı ve Türk çocukları için bir pansiyon açmayı hedef­lemişse de Türk Ocaklarının kuruluş çalışmalarının yapıldığı sıralarda fazla faaliyet gösterememiştir. Yine de en kalıcı ve etkili çalışması Türk Yurdu Dergisi’ni çıkarmaya başlamış olmasıdır. Dernek üyeleri gibi bu dergi de daha sonra Türk Ocaklarının kadrosuna geçecektir.

1921-1923 tarihleri arasında 42 sayı çıkan Dergâh, millî edebiyat anlayışını Millî Mücadele günlerinde müdafaa eden ve değişik yaş gruplarından kalabalık bir sanatçı kadrosuna sahip önemli bir dergidir. Dergâh’ın yazarları arasında Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Yakup Kadri, Halide Edip, Falih Rıf­kı, Ruşen Eşref, İsmayıl Hakkı, Abdülhak Şinasi, Mehmet Halid, Fuad Köprülü, Necmeddin Halil, Ali Mümtaz, Ahmet Kutsi, Nurullah Ata yer alır. Aslında bu kadro, Dergâh’ta yazan şair ve yazarlar arasında sanat konusunda bir görüş birliği olmadığını düşündürmektedir.

‘Yeni Lisan’ hareketi 1911’de Selanik’te çıkmakta olan Genç Kalemler dergisinde başlar.

Öncüleri Ömer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gökalp’tır. Ancak bu hareketin fikir babası olma sıfatı Ziya Gökalp’a aittir.

1922’ye kadar devam eden edebî süreç, kendi içinde Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı ile mütareke yılları ve İstiklal Savaşı olmak üzere bir ‘tükenme’ ve ‘yeniden doğma’ ruhunu içinde barındırması bakımından iki ana devrede değerlendirilebilir.

“Yeni Lisan”ın yayın organı Genç Kalemler, 1909’dan itibaren Hüsn ve Şiir adıyla çıkmakta olan bir dergidir.

1921-1923 tarihleri arasında 42 sayı çıkan Dergâh, millî edebiyat anlayışını Millî Mücadele günlerinde müdafaa eden ve değişik yaş gruplarından kalabalık bir sanatçı kadrosuna sahip önemli bir dergidir.

Yeni Mecmua ‘Beş Hececiler’in tanınması için önemli bir zemin olur.

Büyük Mecmua dergisi 17 sayı (1919, on beş günlük, 17 sayı) olarak yayınlanmıştır.

Halka Doğru (1913-1914, haftalık, 52 sayı) olarak yayınlanmıştır.

Orhan Seyfi, Hasan Zeki, Hakkı Tahsin, Safi Necip, Salih Zeki, Selâhattin Enis, Ömer Seyfettin, Faruk Nafiz, Yahya Saim, Yusuf Ziya Şairler Derneği’nin üyeleridir.

Genç Kalemler’den sonra milliyetçilik ve millî edebiyatla ilgili tartışmaların ve makalelerin yayın yeri artık Türk Yurdu dergisi olmuştur.