II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974), Fecr-i Âtî mensubu olarak yazdığı hikâyelerini Bir Serencam (1914) adlı kitabında toplamıştır. Buradaki 12 hikâye Mısır, İstanbul, çeşitli Anadolu ve Avrupa şehirlerinde geçen vakalarıyla mekân genişliği noktasında dikkati çeker. Buna paralel olarak eserlerde, kefen soyuculardan yarı efsanevi kahramanlara, küçük memurlardan bütün düşüncesi aşk olan kimselere kadar çok çeşitli insan manzaraları vardır. Söz konusu mekânlar ile insan manzaraları arasındaki sıkı bağ, onun hikâye tekniğinin tanıtıcı vasıf­larından biridir

Hikâye yazmaya Fecr-i Âtî’de başlayan Refik Halit, bu dönemde; cinsî ihtiyaçlar ve buna bağlı olarak namus kavramını, geçim derdi ve iş hayatını veya İstanbul insanının kötümserlik ve bezginliğini konu alan hikâyeler yazar.

Şahabettin Süleyman, hikâyelerinden ziyade edebiyat tarihi,tiyatro, eleştiri,estetik ve fikir yazılarıi le  tanınmıştır. Söz konusu alanlarda hepsi İstanbul’da basılmış kitapları şunlardır:

Tiyatro:Fırtına (1910), Çıkmaz Sokak (1911), Ben...Başka! ve Kırık Mahfaza

Yakup Kadri, Balkan Harplerinden sonra sanatını artık ferdiyetçi davranıştan cemiyetçi anlayışa kaydırmıştır. Onun bu eğilimi, mekân itibarıyla İstanbul dışına taşan hikâyeleriyle kendini göstermiştir.

Fecr-i Âtî mensupları arasında hikâye ve romana yönelen isimler Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Refik Halit Karay, Şahabettin Süleyman, Cemil Süleyman Alyanakoğlu, Ali Süha Delilbaşı ve İzzet Melih Devrim’dir.

Güzel sanatları ve bu arada edebiyatı “cemiyetin bir ifadesi” sayan ve bunların asıl gayesini ruhta estetik heyecan uyandırmak olarak kabul eden Ali Süha, Tanzimat’tan önceki edebiyatımızı “muhtelif zümre edebiyatları” diye değerlendirir. Ona göre Tanzimat’tan sonra edebiyat, bütün memlekete şamil bir mahiyet, bir sosyal bünye almaya başlamış, fakat bu gayeye doğru yürüyenler arasında yalnız Namık Kemal, Ziya Paşa, Abdülhak Hamit ve Edebiyat- ı Cedîde’den Tevfik Fikret başarı göstermiştir.

Recaizâde vezin ve kafiye gibi manzum söz kayıtlarının dışında da her güzel şeyin şiire konu olabileceğini söyleyip şiiri kâinattaki güzellik hâli gibi tasavvur ederken, bu türün hudutlarını hayli genişletiyordu. Onun  açtığı yolda ilerleyen Edebiyat- ı Cedideciler, duygu yoğunluğunu olabildiğince yansıtmaya en uygun tarzı keşfetmiş oldular. Böylece “mensur şiir” veya “mensure” adını verdikleri türün ilk güzel örneklerini Halit Ziya ve Mehmet Rauf ’un kalemiyle gösterdiler.

Yakup Kadri’nin Fecr-i Âtî yılları, yazarlık hayatının başlangıç dönemidir. Onun asıl verimli devresi 1918 sonrasında Millî Edebiyat Hareketi ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı içinde olacaktır.

Hikâye yazmaya Fecr-i Âtî’de başlayan Refik Halit'in asıl edebî şahsiyetinin damgasını taşıyan başarılı hikâyeleri ise Millî Edebiyat Hareketi içinde mütalâa edilmesi gerekenlerdir.

Cemil Süleyman ve Ali Süha Fecr-i Âtî’den başka herhangi bir topluluğa meyl etmemiştirler.

İzzet Melih’in henüz çocuk denecek bir çağda başlayan şiir merakına musiki, raks, resim hatta mimari ve heykeltıraşlık gibi birbirinden çok farklı sahalardaki kazanımların eklenmesi, ondaki ince zevki ve kültürü zenginleştirerek bir roman için gerekli bütün şartları hazırlamıştır. Ancak onun son kitabının vefatından 28 yıl önce yayımlandığını dikkate alınca, bu geniş kültür ve hayat tecrübesiyle mütenasip eserler veremediğini  kabul etmek gerekir

Cemil Süleyman gerek Fecr-i Âtî mensubu olarak gerekse Cumhuriyet yıllarında yazdığı tahkiyeli eserlerinde konu itibarıyla Edebiyat-ı Cedîde tercihlerini devam ettirir. Özellikle aşk ve kadın konusunda yoğunlaşan roman ve hikâyelerinde aşırı hassas, veremli kadın kahramanlar, kadın erkek arasında mesut bir neticeye ulaşamamış ilişkiler, ihmal edilen sevgililer vardır. Bu bakımdan Halit Ziya ve Mehmet Rauf çizgisini sürdüren unsurlar görülür. Dul bir kadının psikolojisini başarıyla aksettirmesiyle, yayımlandığı tarihlerde çok şöhret yapmış olan romanı Siyah Gözler, en güzel eseri olarak kabul edilebilir

Tekellümî hikâye, Fecr-i Âtî yazarlarının Batı dillerindeki "novel dialog" karşılığında kullandığı bir terimdir, daha çok iki şahsın karşılıklı konuşması biçiminde yazılan, tiyatroya benzer hikâyeleri ifade eder.

Tekellümî hikâyelerin temsil edilebilme kabiliyeti bulunmakla birlikte, çoğunlukla hareket unsurlarından yoksundurlar ve asıl mesajı “gösterme” ile değil “anlatma” ile verdikleri için temsile elverişli oldukları söylenemez. Bu hikâyelerde genellikle fiziki bazı özellikleri belirtilen iki kahraman konuşturulur. Onların karşılıklı konuşma ortamına sokulduğu kısım bir çerçeve hikâye, asıl mesajı taşıyan kısım ise kahramanların anlattıklarıdır.

Tekellümî hikâyeye en çok ilgi gösteren Şahabettin Süleyman’dır. Onun bu tip kalem tecrübelerinde hep kadın erkek münasebetleri üzerinde durulur. Kıskançlık ve bunun doğurduğu şiddetli geçimsizlik, cinayet, aşağılık duygusu içindeki hasta ruhlu yahut hassas mizaçlı kahramanların aşk ve evlilik üzerinde konuşmaları, belli başlı konulardır.

Fecr-i Âtî mensubu olarak Yakup Kadri yazdığı hikâyelerini Bir Serencam (1914) adlı kitabında toplamıştır. Buradaki 12 hikâye Mısır, İstanbul, çeşitli Anadolu ve Avrupa şehirlerinde geçen vakalarıyla mekân genişliği noktasında dikkati çeker. Buna paralel olarak eserlerde, kefen soyuculardan yarı efsanevi kahramanlara, küçük memurlardan bütün düşüncesi aşk olan kimselere kadar çok çeşitli insan manzaraları vardır. Söz konusu mekânlar ile insan manzaraları arasındaki sıkı bağ, onun hikâye tekniğinin tanıtıcı vasıflarından biridir.

Hikâye yazmaya Fecr-i Âtî’de başlayan Refik Halit, bu dönemde; cinsî ihtiyaçlar ve buna bağlı olarak namus kavramını, geçim derdi ve iş hayatını veya İstanbul insanının kötümserlik ve bezginliğini konu alan hikâyeler yazar. Fecr-i Âtî yllarında yazdığı hikâyelerin bazıları Türk edebiyatı için ilkleri işaret eder. Mesela bu dönemdeki hikâyelerinden Hakk-ı Sükût, Türk edebiyatında işçi-patron münasebetleri üzerine yazılmış, işçi haklarının savunulduğu ilk edebî metindir.

Güzel sanatları ve bu arada edebiyatı “cemiyetin bir ifadesi” sayan ve bunların asıl gayesini ruhta estetik heyecan uyandırmak olarak kabul eden Ali Süha, Tanzimat’tan önceki edebiyatımızı “muhtelif zümre edebiyatları” diye değerlendirir. Millî Edebiyat Hareketini ima ederek “Ben yalnız adıyla değil, canıyla, kanıyla, kalbiyle ve ruhuyla millî bir edebiyat bekliyorum. Kütlenin ıstırabını bir teşrih (otopsi) hocası gibi, gözlerimizin önüne seren, muhtelif yaraların yerlerini birer birer bize gösteren bir aksiyon edebiyatı lazım” der. Bu görüşlerini ifade ettiği 1938’de, edebî geçmişini aynı açıdan değerlendirdiğinde ise kendisini, “memlekete karşı günah işlemiş, vazifesini yapamamış yazıcılardan biri” olarak beğenmediğini söyler.

Tezat, Sultan II. Abdülhamit devrinin ağırlığını yaşayan genç subay Nâşid’in, İstanbul’da nişanlısı Behire ile Batum’da tanıştığı bir Rus kızı Miliça arasında, hayatını birleştirmek arzusuyla muhtelif bakımlardan yaptığı mukayeseleri ve nihayet galip gelen milliyet hissiyle Behire’yi tercih edişini anlatmaktadır. Yazarın eserini hangi şartlar altında yazdığını anlattığı bir yazıda kullandığı “fikrî hikâye” ifadesi, “tezli hikâye” anlamına gelir. Diğer taraftan “hüsün ve san’atın kudsiyeti” sözleri Fecr-i Âtî’nin sanatı “muhterem” kabul edişini hatırlatmaktadır. İşte bu noktada Tezat’ı Fecr-i Âtî’yi Millî Edebiyat Hareketine bağlayan bir eser olarak görmek gerekir.

Mensure, duygu yoğunluğunu serbestçe ifadeye imkan verdiği için ferdiyetçi sanat anlayışına çok uygundur. Onun için Edebiyat-ı Cedideciler gibi Fecr-i Âtî mensuplarının da reğbet ettiği türlerden biri olmuştur. Fecr-i Âtî mensupları arasında “mensur şiir”, “mensure", “fantazi” veya “fantaziye” hatta bazen “şiir” diye niteledikleri bu türü denememiş olan yoktur.

Fecr-i Âtî’nin, belki de bütün edebiyatımızın mensur şiir türünde en başarılı yazarı Yakup Kadri Karaosmanoğlu’dur. Onun mensur şiirle ilgisini anlamak için bazı içerik özelliklerine bakacağımız iki devirde incelemek gerekir. Biri Fecr-i Âtî devresi (1910-1914), diğeri Millî Edebiyat Hareketi devresidir (1918-1922).

Dil içinde bir üst dil kurma arzusuyla zengin çağrışımlar kullanan Yakup Kadri'nin ilk mensur şiiri Yıldızların Bîkesliği'dir. Genel olarak mensureleri kalabalık içindeki insanların yanlızlığı üzerine yazılmıştır. Sesle telkin peşinde olduğundan ses yapısını çok önemser. Türkçe düşünüp, Türkçe hissedip Türkçe yazmak arzusuyla halk edebiyatı ve folklorumuza yönelmiş, Tekke ve Halk edebiyatına başvurarak Yunus'u ve Karacaoğlan'ı okumuştur. Çünkü aradığı Türkçe'nin kaynağının Divan edebiyatı olmadığını düşünmektedir.