Edebiyat-ı Cedide’de Mensur Şiir

Mensur şiir, yeni bir edebî türdür. Mensur şiir, bir başka söyleyişle düzyazı şiir, her şeyden önce bu söz gruplarını oluşturan kelimelerin anlamlarıyla bakıldığında bizi, şiire has bir duygu yahut olgunun düzyazı formunda varlık kazanması kavram alanıyla karşı karşıya getirir. Bu da şiirin ya da şiire has özün, geleneğin belirlediği şiir formundan başka bir şekilde ortaya konduğu veya konabileceği fikrine götürür.

Mensur şiire ilk defa Fransız edebiyatında rastlanır. Fransız edebiyat›nda sanatkârane düzyazı anlamına gelen “prose poétique” adıyla anılan bazı eserler kaleme alınır. Edebî bir tür olarak mensur şiirin ilk örneklerine “poème en prose” adıyla Aloysius Bertrand (1807-1841)’ın 1842’de yayımlanan Gaspard de la Nuit (Gecelerin Gaspard’ı) başlıklı eserinden itibaren rastlanmaya başlanır.

“Mensûr şiir” adı, edebiyatımızda ilk defa, Halit Ziya’nın 1886’da Hizmet gazetesinde yayımlanan ve daha sonra Mensur şiirler başlığı altında toplayacağı metinlerde görülür.

Mensur şiir; cümle yapısı ve âhenk gibi şiire has özellikler taşıdığı hâlde vezne ve kafiyeye bağlı olmayan, şairane bir konuyu, his, hayal ve düşünceyi kısa bir hacimde ve yoğun bir şekilde süslü bir üslupla anlatan düz yazılardır” (Argunşah, 2002, XII)

Tanzimat sonrasında 1859-1860’tan itibaren Türk edebiyatı Batı edebiyatını örnek alarak yenileşmeye başlar. Bu yenileşme sürecinde yeni konular ve şekillerin yanında yeni türler de edebiyatımıza girer. Batılı anlamda roman, hikâye ve tiyatro gibi edebiyatımıza yeni giren türlerden biri de mensur şiir olur.

Mensur şiirler, bir paragraftan birkaç paragrafa kadar genişleyen küçük, yoğun yazılardır. Mensur şiirler bağımsız, başlıklı, bir türün içinde parça olmayan, kendi bütünlüğüne sahip metinlerdir. Şiirdeki arayışlardan doğmuştur. Ancak, şiir değildir. Şairâne söyleyişe sahip olmasına rağmen ölçülü ve kafiyeli değildir. Ahenkli ve şairâne olması şiir olmasına yetmemektedir. Mensur şiirler, bazı üslup uygulamalarına da yol açmıştır. Devrik cümle, kelime tekrarları, bitmemiş cümle, “ve” edatına sıkça başvurma bunlar arasındadır. Bir iç ahenge sahiptirler. Tasvir ve taklidi önemsedikleri için uzun cümle yapısını tercih ederler.

Türk edebiyatında mensur şiirin ilk örneğini İzmir’de çıkan Nevruz gazetesinde (1 Mart 1307/14 Mart 1884) Halit Ziya’nın verdiği görüşü yaygın şekilde kabul edilir. Onun daha önce “Aşkımın Mezarı” başlıklı mensur şiiri Tercüman-ı Hakikat gazetesinde yayımlanmıştır.

Mensur şiir edebiyatımızda “nesr-i muhayyel”, “nesr-i şairâne”, “nesr-i şi’r-âmiz”, “nesr-i nazm-âmiz”, “mensûre”, “nesr-i hayalî”, “nesrâ-i şiir-âmiz”, “şairâne nesir”, “düzyazI şiir”, “yazı şiirler”, “düzanlatım şiiri”, “düz şiir”, “şiirsel düzyazı”, “şiirsel metin” gibi isimlerle de anılmıştır.

Klâsik Türk edebiyatında mensur şiiri hatırlatan, sanatkârane söyleyiş içerisinde yazılmış metinlere rastlanır. Bu tür metinler Fransız edebiyatında “prose poetique” (şairane yazı yahut sanatkârane düzyazı) diye isimlendirilir.

“Recaizade Mahmut Ekrem şiirde vezin ve kafiyenin varlığını hafifletmek isteyenlere karşı Takdir-i Elhan’da ‘Bendenizce kafiyesiz şiir yazmaktansa nesr-i muhayyel(mensur şiir) yolunda tasvir-i merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun değil iken, âdeta tavr-ı şi’ri alabiliyor’ şeklinde düşüncelerini ifade etmesi, mensur şiirin yolunu açmış ve gençlerin bu yola yönelmesini sağlamıştır.

Türk edebiyatında mensur şiirin edebî bir tür olarak ortaya çıkışında Batı edebiyatlarından yapılan çeviriler önemli rol oynamıştır.

Bu kitap, günlük yaşayışı içerisinde tesadüfen karşılaştığı küçük hayat sahnelerini konu edinir. Kısa cümlelerden kurulu, kısa zaman dilimlerinin üzerinde toplanan dikkatiyle metni genellikle çarpıcı bir sonla bitirir (Gariper, 2006, 375). Gözyaşları’nda aşk, öne çıkan tema durumundadır. Yazar, çevreye ve tabiat varlıklarına duyarlı yaklaşımıyla lirik söyleyişe ulaşır. Bazen şairâne söyleyişin yerini küçük hikâyeyi hatırlatan anlatım tekniği alır. Aslında bu durumla mensur şiir türünde zaman zaman karşılaşılır.

Ara Nesil’den Mustafa Reşit, Mehmet Celâl, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, İsmail Safa, Halit Ziya ve daha birçok genç mensur şiir alanında kalem denemeleri yapmışlardır.

Bu mensur şiirler önce hoş karşılanmaz ve eleştirilir. Recaizade Mahmut Ekrem’in onun mensur şiirleri hakkında olumlu görüşler içeren bir yazısının yayımlanması üzerine eleştiriler kesilir.

Mensur şiirin moda hâline gelmesinde Mehmet Rauf’un Servet-i Fünûn dergisinde çıkan bu yoldaki kalem tecrübelerinin önemli bir payı vardır. Ayrıca dönemin içe dönük duygusal hayatı da mensur şiirin yaygınlık kazanmasında etkili olur.

“Mensûr Şiirler” ve “Mezardan Sesler” Halit Ziya’nın mensur şiirlerini topladığı iki kitabıdır.

Halit Ziya’nın mensur şiirleri belirli bir düşünce veya duygunun üzerine kurulur. Bu yazılarda tasvir önemli yer tutar. Bakan kişinin ruh hâline göre anlam kazanan tabiat, gerçekçi bir yaklaşımla değil daha çok resim fikriyle belirir. Bu da yapılan tasvirin ve buna bağlı olarak manzaranın yapmacıklı yapı kazanmasına yol açar. Yazar, bazı mensur şiirlerini âdeta sadece tasvir için yazmış izlenimi uyandırır. Ancak, yine de “düşünce” Halit Ziya’nın mensur şiirlerinde öne çıkan öge durumundadır.

Mehmet Rauf’un mensur şiirlerinin tematik dünyasını aşk, bedbinlik/kötümserlik, yalnızlık, kaçış, ölüm, zavallılara acıma ve tabiat örer.

Mehmet Rauf, Mekteb dergisinden başlayarak Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanması beş yıl süren mensur şiirlerini 1317/1901’de Siyah İnciler adıyla bir kitapta toplamıştır.

Celal Sahir, Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanan mensur şiirlerini daha sonra Buhran (1909) ve Siyah Kitap (1912)’ta toplamıştır.