İDARİ YARGI

Tanzimat öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nda, kazaskerler ve Divan-ı Hümayun idari uyuşmazlıkları da çözümlemekteydi. Ayrıca adli-idari yargı ayırımı olmadığı için, idari uyuşmazlıklar doğrudan adli yargı mercilerine (kadılara) götürülebilmekteydi. Osmanlı İmparatorluğu’nda, Tanzimat sonrasında Fransa örneği benimsenmiş, idari uyuşmazlıklara kadılar değil, mülkiye memurları bakmaya başlamıştır.

İl idare kurulu merkezi idarenin taşra teşkilatında yer alan il idaresinin, istişari ve idari nitelikte görevleri yerine getiren, valinin ya da görevlendireceği vali yardımcısının başkanlığı altında hukuk işleri müdürü, defterdar, milli eğitim, bayındırlık, sağlık, tarım ve veteriner il müdürlerinden oluşan bölümüdür.

İdari yargı hâkim ve savcıları arasından yapılacak atama, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca; diğerleri ise Cumhurbaşkanınca yapılır. Cumhurbaşkanı, Danıştay üyelerinin dörtte birini seçme yetkisine sahiptir.

Danıştay’ın meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekilleri, daire başkanları ile üyelerdir. Danıştay üyeleri, idari yargı hâkim ve savcıları ile Yasa’nın 8. maddesinde sayılan idari görevlerde bulunanlar arasından on iki yıl için seçilir.

İdari görevlerden Danıştay üyeliğine seçileceklerin yükseköğrenimlerini tamamladıktan sonra Devlet hizmetlerinde onbeş yıl çalışmış bulunmaları, birinci derece aylığını kazanılmış hak olarak almaları ve hâkimliğin gerektirdiği ahlak ve seciyeye sahip olmaları şarttır.

İdari yargı hâkim ve savcılarının Danıştay üyeliğine seçilebilmeleri için birinci sınıfa ayrıldıktan sonra en az üç yıl bu görevlerde başarı ile çalışmış olmaları ve birinci sınıfa ayrılma niteliğini kaybetmemeleri gereklidir.

Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanları, kendi üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler. Danıştay Kanunu’nun 10.maddesine göre: Danıştay Başkanı ve Başsavcısı seçilebilmek için altı yıl, başkanvekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur. Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlarının görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyenler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danıştay üyeliği görevlerine devam ederler.

Birinci Daire’nin inceleyeceği ve karara bağlayacağı veya düşüncesini bildireceği işler şunlardır:

a. Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri

b. İdari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan uyuşmazlıklar,

c. Kanunlarında Danıştay’dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekler,

d. Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıklar,

e. İl Özel İdaresi Kanunu gereğince doğrudan doğruya veya itiraz yoluyla Danıştay’a verilen işler

f. Belediye Kanunu ile Danıştay’a verilip idari davaya konu olmayan işler,

g. Derneklerin, kamu yararına çalışan derneklerden sayılabilmesi için yapılacak teklifler,

h. Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işler.

İptal davası: İdari işlemlere karşı menfaati ihlal edilenler tarafından, yetki, şekil, konu, sebep ve maksat unsurlarından birinin hukuka aykırı olduğu iddiasıyla idari yargıda açılan davadır.
Tam yargı davası: İdari işlem ve eylemlerden dolayı hakları ihlal edilenler tarafından bir hakın yerine getirilmesi, uğranılan zararın yerine getirilmesi ya da eski durumun iadesi amacıyla idari yargıda açılan davadır.

Merci tayini: İdari yargı düzenine dâhil mahkemeler arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarında, davanın hangi mahkeme tarafından görüleceğine bölge idare mahkemesi ya da Danıştay tarafından karar verilmesidir.

Başkanlar Kurulunun görevleri şunlardır:
a. Danıştay daireleri arasında çıkan görev uyuşmazlıklarını karara bağlamak
b. Ayrı yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayinini yapmak
c. Danıştay Başkanının Kurulda görüşülmesini uygun gördüğü işleri görüşmek ve karara bağlamak

2576 sayılı Kanun, vergi mahkemelerinin görevlerini şöyle düzenlemiştir:
a. Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezaları ile tarifelere ilişkin davalar,
b. (a) bendindeki konularda 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun’un uygulanmasına ilişkin davalar,
c. Diğer kanunlarla verilen işler.

İdare mahkemeleri ise Danıştay ve vergi mahkemelerinin görevine giren davalar dışındaki idari davaları karara bağlamakla görevlidir.

İdare ve vergi mahkemelerinde birer başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme kurulları başkan ile iki üyeden oluşur. Başkanın yokluğunda kıdemli üye başkana vekillik eder.

İdari yargı hâkimliği, adli yargıda olduğu gibi, sadece hukuk fakülteleri mezunlarının atanabileceği bir görev değildir. Bakanlığın ihtiyaç durumuna göre belirleyeceği diğer alanlarda en az dört yıllık yüksek öğrenim yapmış veya bunlara denkliği kabul edilmiş yabancı öğretim kurumlarından mezun olmak şartı yeterli sayılmıştır.

İdarenin idari faaliyet ve işlemlerini özel hukukun uygulama alanı dışında tutarak, ayrı hukuk kurallarına tabi kılan, bu kuralları uygulayacak olan idari makamları adli makamlardan tamamen ayıran yönetim sistemine, idari rejim denilmektedir.

İdarenin işleyişinin özel hukuk kurallarına tabi olduğu ve yargısal denetimin genel adliye mahkemelerinde yapıldığı sistem ise adli idare olarak adlandırılmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, Tanzimat sonrasında Fransa örneği benimsenmiş, idari uyuşmazlıklara kadılar değil, mülkiye memurları bakmaya başlamıştır.1838 tarihinde kurulan Meclis-i Vala-yı Ahkâm-ı Adliye, hem memurların yargılandığı hem de idare aleyhine dava açılabilen bir idari yargı mercii olarak görev yapmıştır.

Anayasa’nın 155. maddesine göre Danıştay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Sonradan yapılan değişikliklerle, Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak bakacağı davalar azaltılarak, idari yargıda son inceleme mercii fonksiyonunu daha etkili yerine getirmesi amaçlanmıştır.

Danıştay Kanunu’nun 8.maddesine göre, Cumhurbaşkanı şu görevleri yapanlar arasından üye seçmektedir:
a. Bakanlık, müsteşarlık, müsteşar yardımcılığı, elçilik, valilik,
b. Generallik, amirallik,

c. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Sekreterliği,
d. Hâkimler ve Savcılar Kurulu Genel Sekreterliği,
e. Genel ve katma bütçeli dairelerde veya kamu kuruluşlarında genel müdürlük veya
en az bu derecedeki tetkik ve teftiş kurul başkanlıkları, ile düzenleyici ve denetleyici
kurumların başkanlıkları,
f. Yükseköğrenim kurumlarında hukuk, iktisat, maliye, kamu yönetimi profesörlüğü,
g. Kamu kurum ve kuruluşlarının başhukuk müşavirliği, birinci hukuk müşavirliği, hukuk hizmetleri başkanlığı ve hukuk işleri müdürlüğü

Merci tayini: İdari yargı düzenine dâhil mahkemeler arasında çıkan görev ve yetki
uyuşmazlıklarında, davanın hangi mahkeme tarafından görüleceğine bölge idare
mahkemesi ya da Danıştay tarafından karar verilmesidir.

Bağlantılı dava: Aynı maddi veya hukuki sebepten doğan ya da biri hakkında verilecek hükmün, diğerini etkileyecek nitelikte olduğu davalardır.

Bölge idare mahkemeleri, doğrudan dava açılabilen ilk derece mahkemeleri değildir. Bölge idare mahkemeleri istinaf merciidirler. İdare ve vergi mahkemelerince verilen kararlara karşı yapılan istinaf başvurularını ve yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itirazları inceleyerek karara bağlarlar. Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlarlar.

İdari yargı düzeninde doğrudan dava açılabilen ilk derece mahkemeleri idare ve vergi mahkemeleridir. Danıştay Dairelerinde açılabilen bazı davalar dışında idari uyuşmazlıklarda genel görevli mahkemeler idare mahkemeleridir. Vergi mahkemeleri de Kanun’da belirtilen uyuşmazlıkları çözümlemekle görevlidirler.

İptal davası: İdari işlemlere karşı menfaati ihlal edilenler tarafından, yetki, şekil, konu, sebep ve maksat unsurlarından birinin hukuka aykırı olduğu iddiasıyla idari yargıda açılan davadır.

İdari rejim sistemi Fransa'dan alınmıştır.

İdarenin kamu yararını temin etmek için özel hukuk kişilerinden farklı olarak özel hukuku aşan ayrıcalıklara ve kuvvete sahip olmasına kamu kudreti denir.