İdari Yargı Teşkilatı

Birden çok yargı düzeni olan ülkemizde, idari işlem ve eylemlerden kaynaklanan uyuşmazlıklar idari yargı düzenindeki mahkemeler tarafından çözümlenmektedir.

1982 yılında idare, vergi ve bölge idare mahkemelerinin kurulması suretiyle ülkemizde iki dereceli idari yargı sistemi tamamlanmıştır.

İdarenin idari faaliyet ve işlemlerini özel hukukun uygulama alanı dışında tutarak, ayrı hukuk kurallarına tabi kılan, bu kuralları uygulayacak olan idari makamları adli makamlardan tamamen ayıran yönetim sistemine, idari rejim denilmektedir.

İdarenin işleyişinin özel hukuk kurallarına tabi olduğu ve yargısal denetimin genel adliye mahkemelerinde yapıldığı sistem ise adli idare olarak adlandırılmaktadır.

Kamu kudreti, idarenin kamu yararını gerçekleştirebilmek için özel hukuk kişileri karşısında bu kişilerin rızaları aranmaksızın işlemler yapabilme şeklinde sahip olduğu üstün yetki ve ayrıcalıklardır.

1982 yılında idare, vergi ve bölge idare mahkemelerinin kurulmasıyla iki dereceli idari yargı sistemi tamamlanmıştır. Buna göre; idari işlem ve eylemlerden kaynaklanan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli idari yargı mercileri Danıştay’ın yüksek mahkeme olarak kurulduğu bir sistem içinde yer alırlar. İdare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemesi, bölge idare mahkemeleri ise itiraz mercii olarak kurulmuşlardır.

İl idare kurulu, merkezi idarenin taşra teşkilatında yer alan il idaresinin, istişari ve idari nitelikte görevleri yerine getiren, valinin ya da görevlendireceği vali yardımcısının başkanlığı altında hukuk işleri müdürü, defterdar, milli eğitim, bayındırlık, sağlık, tarım ve veteriner il müdürlerinden oluşan bölümüdür.

Anayasa’nın 155. maddesine göre Danıştay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Sonradan yapılan değişikliklerle, Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak bakacağı davalar azaltılarak, idari yargıda son inceleme mercii fonksiyonunu daha etkili yerine getirmesi amaçlanmıştır. Anayasa Danıştay’a idari görevler de vermektedir. Danıştay, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, idari uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir.

1982 tarihli, 2575 sayılı Danıştay Kanunu’nda ise Danıştay; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile görevlendirilmiş Yüksek İdare Mahkemesi, danışma ve inceleme mercii olarak tanımlanmıştır. Danıştay bağımsız olup, yönetimi ve temsili Danıştay Başkanına aittir.

Danıştay’ın meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekilleri, daire başkanları ile üyelerdir. Danıştay üyeleri, idari yargı hâkim ve savcıları ile Yasa’nın 8. maddesinde sayılan idari görevlerde bulunanlar arasından on iki yıl için seçilir. Bir kimse iki defa Danıştay üyesi seçilemez. İdari yargı hâkim ve savcıları arasından yapılacak atama, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nca; diğerleri ise Cumhurbaşkanınca yapılır. Cumhurbaşkanı, Danıştay üyelerinin dörtte birini seçme yetkisine sahiptir.

Danıştay, görevlerini daireler ve kurullar vasıtasıyla yerine getirmektedir.

Danıştay dokuzu dava ve biri idari daire olmak üzere, on daireden oluşur. İdari daire olan Birinci Daire, Kanun’da belirtilen idari görevleri yerine getirir.

Birinci Daire’nin inceleyeceği ve karara bağlayacağı veya düşüncesini bildireceği işler şunlardır:

• Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri,
• İdari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan uyuşmazlıklar,
• Kanunlarında Danıştay’dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekler,
• Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıklar,
• İl Özel İdaresi Kanunu gereğince doğrudan doğruya veya itiraz yoluyla Danıştay’a verilen işler
• Belediye Kanunu ile Danıştay’a verilip idari davaya konu olmayan işler,
• Derneklerin, kamu yararına çalışan derneklerden sayılabilmesi için yapılacak teklifler,
• Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işler.

İmtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri, bir kamu hizmetinin özel hukuk tüzel kişisi tarafından kurulmasını veya kurulmuş bir kamu hizmetinin belli bir süre sözleşmecinin kendi kar veya zararına işletilmesini öngören şartlaşma ve sözleşmelerdir.

Dava dairelerinin görevleri şöyle sıralanabilir:

1. İptal davaları ve idari sözleşmelerden doğan davalar yönünden, daireler arasındaki işbölümünün belirlenmesinde uyuşmazlığın kaynaklandığı mevzuat esas alınır.
2. Tam yargı davaları yönünden işbölümü; a. Zarara neden olan idari işlemden doğan uyuşmazlığı çözmekle görevli daireye göre, b. Zarar idari eylemden kaynaklanmışsa hizmetin niteliğine göre belirlenir.
3. Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlere ilişkin davalarda vergi dava daireleri arasındaki işbölümünün belirlenmesinde uyuşmazlığın kaynaklandığı mevzuat esas alınır.
4. Temyiz incelemesi yapmakla görevli daire, aynı konuda ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’da görülecek davalara bakmak ve olağanüstü kanun yolları incelemelerini de yapmakla görevlidir.
5. İdare mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayini, uyuşmazlığın esasını çözümlemekle görevli idari dava dairesince yapılır. 
6. Vergi mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayini, uyuşmazlığın esasını çözümlemekle görevli vergi dava dairesince yapılır.
7. İşbölümünde idari ve vergi dava dairelerinden herhangi birinin görevinde olduğu belirlenmemiş davalara bakmak üzere birer idari ve vergi dava dairesi görevlendirilir. 
8. İşbölümünde aynı mevzuattan kaynaklanan uyuşmazlıkların birden fazla dairede çözümlenmesi konusunda farklı esaslar belirlenebilir.

İptal davası, idari işlemlere karşı menfaati ihlal edilenler tarafından, yetki, şekil, konu, sebep ve maksat unsurlarından birinin hukuka aykırı olduğu iddiasıyla idari yargıda açılan davadır.

Tam yargı davası, idari işlem ve eylemlerden dolayı hakları ihlal edilenler tarafından bir hakın yerine getirilmesi, uğranılan zararın yerine getirilmesi ya da eski durumun iadesi amacıyla idari yargıda açılan davadır.

Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeler ile Genel Sekreterden oluşur.

Danıştay’da idari işlerle görevli bir diğer organ, İdari İşler Kurulu’dur. İdari İşler Kurulu, idari daire başkanı ile her takvim yılı başında Başkanlık Kurulunca idari daireden seçilecek iki üye ve her dava dairesi başkan veya üyeleri arasından seçilecek bir üyeden oluşur.

İdari Dava Daireleri Kurulu, idari dava dairelerinin başkanları ile her idari dava dairesinden iki yıl için Başkanlık Kurulu tarafından görevlendirilen iki asıl ve iki yedek üyeden; Vergi Dava Daireleri Kurulu ise vergi dava dairelerinin başkanları ile her vergi dava dairesinden iki yıl için Başkanlık Kurulu tarafından görevlendirilen üç asıl ve üç yedek üyeden oluşur.

Danıştay Kanunu’nun 18.maddesine göre, İçtihatları Birleştirme Kurulu, Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri, dava daireleri başkanları ve üyelerinden kurulur.

Başkanlık Kurulu; Danıştay Başkanının başkanlığında, üçü daire başkanı üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üyeden oluşur.

Başkanlık Kurulunun görevleri şunlardır:

• Üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ihtiyaçlarını göz önünde tutarak belirlemek.
• Zorunlu hâllerde daire başkanı ve üyelerin dairelerini değiştirmek.
• Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacakları daireleri, kurulları ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmek.
• Daireler arasında iş bölümünü belirlemek.
• Yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yönetim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmak.
• Kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek.

Başkanlar Kurulu, Danıştay Başkanının başkanlığında Başsavcı, başkanvekilleri ve daire başkanlarından oluşur.

Başkanlar Kurulunun görevleri şunlardır:

• Danıştay daireleri arasında çıkan görev uyuşmazlıklarını karara bağlamak
• Ayrı yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayinini yapmak
• Danıştay Başkanının Kurulda görüşülmesini uygun gördüğü işleri görüşmek ve karara bağlamak 

Bölge idare mahkemeleri, doğrudan dava açılabilen ilk derece mahkemeleri değildir. Bölge idare mahkemeleri istinaf merciidirler. İdare ve vergi mahkemelerince verilen kararlara karşı yapılan istinaf başvurularını ve yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itirazları inceleyerek karara bağlarlar. Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlarlar. 4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanunun 9. maddesiyle, Bölge idare mahkemelerine soruşturma izni verilmesine ilişkin bazı kararlara karşı yapılan itirazları inceleme örneğinde olduğu gibi diğer kanunlarla verilen görevleri yerine getirirler.

Bölge idare mahkemelerinde; başkanlık, başkanlar kurulu, daireler, bölge idare mahkemesi adalet komisyonu ve başkanlıkta, dairelerde ve adalet komisyonunda yeterli sayıda yazı işleri müdürlüğü ve idari işler müdürlüğü ile ihtiyaç duyulan diğer müdürlükler bulunur.

Bölge idare mahkemesi başkanı;

• Mahkemeyi temsil eder.
• Bölge idare mahkemesi başkanlar kuruluna ve adalet komisyonuna başkanlık etmek, alınan kararları yürütür.
• Bölge idare mahkemesi dairelerinden birine başkanlık eder.
• Mahkemenin uyumlu, verimli ve düzenli çalışmasını sağlamak ve bu yolda uygun göreceği önlemleri alır.
• Bölge idare mahkemesinin genel yönetim işlerini yürütür.
• Bölge idare mahkemesi memurlarını denetler veya denetletir, personelden kendisine doğrudan bağlı olanlar hakkında ilgili kanunda belirtilen disiplin cezalarını uygular.
• Dairelerin benzer olaylarda kesin olarak verdikleri kararlar arasındaki uyuşmazlığın giderilmesi için başkanlar kuruluna başvurur.
• Hukuki veya fiili nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı hâllerde ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirir.
• Kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.

İdari yargı düzeninde doğrudan dava açılabilen ilk derece mahkemeleri idare ve vergi mahkemeleridir. Danıştay Dairelerinde açılabilen bazı davalar dışında idari uyuşmazlıklarda genel görevli mahkemeler idare mahkemeleridir. 

Vergi mahkemeleri de Kanun’da belirtilen uyuşmazlıkları çözümlemekle görevlidirler. 2576 sayılı Kanun, vergi mahkemelerinin görevlerini şöyle düzenlemiştir:

• Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezaları ile tarifelere ilişkin davalar,
• (a) bendindeki konularda 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun’un uygulanmasına ilişkin davalar,
• Diğer kanunlarla verilen işler.