İDARİ YARGI VE ANAYASA YARGISI

ABD'de hukuken düzenlenmiş bir anayasa yargısı olmamakla birlikte içtihaden geliştirilmiş bir anayasaya uygunluk denetimi söz konusudur. Bu denetim de somut norm denetimi tarzında bir işleyiş olarak kabul görmektedir. Ayrıca düzenlenen ve hak ihlallerinin saptanması ve giderilmesine yönelen bir anayasa şikayeti biçimindeki bireysel başvuru mekanizması söz konusu değildir.

Günümüzde, temel hakların korunması amacıyla bireysel başvuru yolu, pek çok uygar ülkede anayasa yargısının ayrılmaz bir parçası kabul edilmektedir. Bireysel başvuru yolu, kapsamı ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte, başta Federal Almanya olmak üzere Avusturya, İspanya, İsviçre, Belçika, Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti. Slovak Cumhuriyeti, Meksika, Brezilya, Arjantin gibi pek çok ülkede uygulanmaktadır. Anayasası olmayan Britanya ve Suudi Arabistan; siyasal sistemi liberal demokrasiyi öngörmeyen Çin ile merkezi olmayan anayasaya uygunluk denetimine sahip ABD'de bireysel başvuru söz konusu değildir.

Bireysel başvuru, temel hak ve özgürlükleri kamu gücünün işlem, eylem ya da ihmali nedeniyle ihlal edilen bireylerin diğer başvuru yollarını tükettikten sonra başvurdukları istisnai ve ikincil nitelikte bir hak arama yolu olarak tanımlanabilir.

Bireysel başvurunun varlık nedeni, Anayasada güvence altına alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesini önlemek; ihlal gerçekleşmişse ihlali ve sonuçlarını ortadan
kaldırmaktır. Bireysel başvuru kural olarak kamu gücü işlemleri ne karşı yapılır. Dolayısıyla bireysel başvuruda kamu gücü karşısında korumasız durumdaki bireyin haklarının garanti altına alınması temel amaçtır.

Bireysel başvurunun asıl işlevi, sübjektif hak olarak temel hakların korunması ve hayata geçirilmesidir. Bununla birlikte, bireysel başvurunun bir diğer işlevi de objektif anayasa hukukunun korunmasına, yorumlanması ve geliştirilmesine hizmet etmektir. Bireysel başvurunun bir diğer işlevi de yurttaşları Anayasa hukukunun etkili biçimde uygulanması yönünde harekete geçirmektir. Bu şekilde, yurttaşların demokratik düzenin işlerlik kazanmasına aktif katılımı sağlanmaktadır. Bireysel başvuru, bireylere demokratik düzenin öznesi ve savunucusu olarak Devletin karşısına çıkma bilinç ve imkânını vermektedir. Son olarak, bireysel başvurunun Devlet organları üzerinde eğitici ve önleyici bir etkisi vardır

Ülkemizde bireysel başvuru yolu, 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan halkoylamasıyla kabul edilen 5982 sayılı Kanun’un, Anayasa’nın 148. ve 149. maddelerinde yaptığı değişiklikle hukuk sistemimize girmiştir.

Anayasa’da yer alan hak ve özgürlüklerden Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi veya Türkiye’nin taraf olduğu Ek Protokoller kapsamında olmayan haklar bireysel başvuruya konu edilemezler. Bunlar, çalışma hakkı, kamu hizmetine girme hakkı, adaletli bir ücret edinme hakkı, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması hakkı, sosyal güvenlik hakkı, vatandaşlık hakkı, dilekçe hakkı gibi haklardır.

Yargı organı işlemleri bakımından ise, Anayasa Mahkemesinin vermiş olduğu kararlar hariç olmak üzere, yargı mercileri tarafından verilen her türden nihai karara karşı bireysel başvuru yoluna gidilebilmektedir.

Anayasa Mahkemesi hariç bütün yargı makamlarının kararlarına ilişkin olarak bireysel başvuru yolu işletilebileceğinden (c) şıkkında belirtilen Danıştay seçeneği doğru yanıttır. Diğer şıklardaki seçenekler ise zaten idari kurullardır ve onların kararlarına ilişkin olarak doğrudan bireysel başvuru yolu işletilemez.

Hakkında kabul edilebilirlik kararı verilip esas inceleme aşamasına geçilen başvurularla ilgili olarak, öncelikle Bölümler Başraportörü ilgili başvuruya ilişkin görüşünün alınması için Adalet Bakanlığına bildirimde bulunur. Adalet Bakanlığı gerekli gördüğü hallerde görüşünü 30 gün içerisinde yazılı olarak Mahkemeye bildirir.

Temel hak ve özgürlüklere müdahalenin dayanağını oluşturan kanunun hukuk devleti ilkesinin gereklerine uygun olması da gerekir. Buna göre kanunların genel ve soyut olması gerekmektedir. Bireysel ve sübjektif işlemlerin kanunla yapılması hukuk devleti ilkesini zedeleyebilir. Hukuk devleti ilkesi, aynı zamanda, hukuki güvenlik ve belirlilik ilkelerini de beraberinde getirir. Zira Anayasa Mahkemesi tarafından kanunun şeklen var olması yeterli kabul edilmemekte, niteliği de araştırılmakta ve bir sınırlamanın nerede başlayıp nerede bittiğinin belirlenmiş olması aranmaktadır.