İDARİ YARGI VE ANAYASA YARGISI

Anayasaya uygunluk denetimi kapsamlı olarak ilk defa, kendisine, 1961 Anayasasında yer bulmuştur. 1961 Anayasasının esas önemi, Türk Anayasa tarihinde ilk defa anayasa yargısına ilişkin kurumsal bir yapılanmayı 145 vd. maddelerinde başlatmış olması dolayısıyladır.

Anayasal olarak bazı norm ve işlemlerin anayasaya uygunluk denetimine tabi olmadığı açıkça belirtilmektedir. Örneğin anayasa değişiklikleri sadece şekil bakımından denetime tabidir. Yani esas bakımından denetime tabi değildir (md. 148). Ayrıca olağanüstü dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin anayasaya uygunluk denetimine tabi olmadığı da açıkça anayasal olarak düzenlenmektedir (148). Ayrıca milletlerarası antlaşmaların anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurulamamaktadır.

1961 Anayasası ile “Organ Davası’’ kabul edilmiştir. Organ Davası ise, kendi varlık ve görev alanlarını ilgilendiren durumlarda belli kurumların kullandığı dava açma yetkisidir. Bu kurumlar; Yüksek Hâkimler Kurulu, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay ve üniversiteler idi.

Anayasa Yargısında şekli bakımından denetim konusunda en güzel tanımı Anayasa Mahkemesinin kendisi yapmaktadır. Buna göre, şekil bakımından denetim, mevzuatın anayasa ve içtüzükle öngörülmüş bulunan usul ve şekil kurallarına uygun biçimde yapılıp yapılmadıklarının denetimidir.

Kural olarak bütün Cumhurbaşkanlığı kararnameleri yürürlüğe girdikleri andan itibaren anayasaya uygunluk bakımından Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi tutulmakla beraber, Anayasanın 148.maddesi gereğince, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kararnameler denetim dışındadır. 1982 ve 1962 Anayasalarının her ikisinde de düzenleme alanı bulan özel önemi sebebi ile Meclis İçtüzüğünün denetimi de Anayasa Mahkemesi tarafından sağlanmaktadır. Yine her iki anayasada ortak olduğu üzere Milletlerarası Antlaşmalar Anayasa Yargısının denetimi dışındadır. Son olarak, bir hukuk normunun Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenebilmesi için o normun yürürlükte olması gerekir. Ayrıca Anayasa Mahkemesinin yerleşmiş içtihatlarına göre, Anayasa Mahkemesi bir işlemin, anayasaya uygunluk denetiminin kapsamına giren bir işlem olup olmadığının belirlenmesinde işlemi yapan organın nitelendirmesi ile bağlı değildir.

Anayasa değişikliklerinin yargısal denetimi ise yukarıda da izah edildiği üzere sadece şekil açısından olup, Anayasa Mahkemesinin değişikliğin iptaline karar verebilmesi için toplantıya katılan üyelerin üçte iki çoğunluğu ile karar vermesi zorunludur.

İptal Davası dilekçesi, Anayasa Mahkemesi Genel Sekreterliğince kaleme havale edildiği tarihte iptal davası açılmış sayılır. Genel Sekreterlikçe davayı açana, davanın açıldığına dair bir belge verilir. Dava açanlar, anayasaya aykırılığını ileri sürdükleri hükümlerin anayasanın hangi maddelerine aykırı olduğunu dilekçelerinde belirtmek zorundadır. Mahkeme on gün içerisinde dilekçenin belirtilen hususları içerip içermediğini inceler ve bir eksiklik varsa, dilekçe sahibine, eksikliği gidermesi için on beş günü geçmeyecek şekilde süre verir. Verilen süre içerisinde eksiklikler tamamlanmazsa dava açılmamış sayılır.

Tablo 6.1 1982 Anayasasına Göre Anayasa Mahkemesinin Denetleyebileceği ve Denetleyemeyeceği İşlemler

Anayasaya Uygunluk Denetimine Tabi Olmayan Norm ve İşlemler

Anayasa Değişiklikleri (Esas Bakımdan-md. 148)
Olağanüstü dönem Kanun Hükmünde Kararnameler (Geçici 21. madde)
Olağanüstü dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri (md 148)
Üç işlem dışındaki Parlamento Kararları Milletlerarası antlaşmalar (md. 90)
İnkılap Kanunları (md. 174)

Tablo 6.1 1982 Anayasasına Göre Anayasa Mahkemesinin Denetleyebileceği ve Denetleyemeyeceği İşlemler

Anayasaya Uygunluk Denetimine Tabi Olan Norm ve İşlemler

Kanunlar (md. 148)
Olağan dönem Kanun Hükmünde Kararnameler (Geçici 21. madde)
Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri (md. 148)
TBMM İçtüzük değişiklikleri (md. 148)
Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılmasına ilişkin TBMM kararı (md. 85)
Milletvekilliğinin Düşürülmesine İlişkin TBMM Kararı (md. 85)
Anayasa Değişiklikleri (Şekil Bakımından-md. 148)

Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Denetimi

Kararnameler, mevcut sistemdeki gibi Anayasa Mahkemesi tarafından esas ve şekil denetimine tabidir. Şekil ve esas bakımından Resmî Gazete’de yayımlandığı tarihten itibaren 60 günlük süre zarfında; Cumhurbaşkanı, TBMM’de en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubu ve TBMM’nin en az beşte biri tutarındaki milletvekili Anayasa Mahkemesi’ne iptal davası açmaya yetkilidir.

Anayasa Değişikliklerinin Anayasa Aykırılığının Denetimi

Anayasa değişikliklerinin yargısal denetiminde, Anayasa Mahkemesinin değişikliğin iptaline karar verebilmesi için  toplantıya katılanların üçte iki çoğunluğu ile karar vermesi zorunludur.

1982 ve 1962 Anayasalarının her ikisinde de düzenleme alanı bulan özel önemi sebebi ile Meclis İçtüzüğünün denetimi de Anayasa Mahkemesi tarafından sağlanmaktadır. Yine her iki anayasada ortak olduğu üzere Milletlerarası Antlaşmalar Anayasa Yargısının denetimi dışındadır.

Bir kanunun ya da diğer hukuk normlarının esas bakımından denetimi sırasında anayasaya aykırılığı, çeşitli biçimlerde tezahür etmektedir. Örneğin, anayasanın amir hükmüne göre seçimler ancak savaş sebebi ile bir yıl geriye bırakılabilir.

Anayasa Mahkemesi, anayasaya uygunluk denetimini iki şekilde yapar. Bunlar Somut Norm ve Soyut Norm Denetimleridir.

1982 Anayasasında 2017 yılında yapılan değişiklikten önce ise durum daha da kısıtlı bir hal almıştır. Buna göre organ davası tümüyle kaldırılırken, iptal davasını açacak süjelerde de sınırlama yapılmıştır. İptal davasını; ancak Cumhurbaşkanı,
iktidar ve ana muhalefet partisi meclis grupları ile TBMM üye tamsayısının beşte biri tutarında milletvekili açabilmektedir.

Mahkemelerde görülmekte olan bir dava sırasında, taraflardan birinin ya da mahkeme makamının uyuşmazlığın çözülmesinde uygulanacak kanunun ya da belirli bir hükmünün anayasaya aykırı olduğunu ileri sürmesi hâlinde işlemeye başlayan yargısal denetime itiraz yolu denmektedir.

Yine 1982 Anayasasının 152. maddesine göre, Anayasa Mahkemesinin işin esasına girerek verdiği ret kararının Resmî Gazete’de yayımının üzerinden on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün anayasaya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.