Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru

Anayasa yargısının ortaya çıkış nedeni, anayasanın üstünlüğü ilkesinin gerçekleştirilmesi, bir başka deyişle kanunların anayasaya uygunluğunun sağlanmasıdır. Bununla birlikte, temel hak ve özgürlüklerin korunmasını anayasa yargısının başka bir temel fonksiyonu olarak kabul etmek gerekmektedir.

Bireysel başvuru, anayasa ile güvence altına alınan temel hakların korunması sisteminde ulaşılan son noktadır. Anayasa yargısı, hukuk devletinin/yargının taçlandırılması, bireysel başvurusu ise temel hakların korunmasının taçlandırılması olarak görülmektedir.

Anayasa şikâyeti olarak da adlandırılan bireysel başvuru, kamu gücü tarafından temel hak ve özgürlükleri ihlal edilen bireylerin tüm idari ve yargısal yolları tükettikten sonra gidebilecekleri ikincil derecede ve istisnai nitelikte bir yargı yoludur.

Bireysel başvuru, temel hakları ihlal edilenlere tanınan özel bir hak arama yolu olup diğer hak arama yollarına göre yöntemi ve sonuçları itibariyle farklı yönleri bulunmaktadır. Bireysel başvurunun varlık nedeni, Anayasada güvence altına alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesini önlemek; ihlal gerçekleşmişse ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmaktır.

Türk hukukunda bireysel başvuru kabul edilirken asıl amaç, Türkiye aleyhine Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılacak başvuru sayısını azaltmak ve Türkiye’yi ihlal kararları nedeniyle yüklü miktarda tazminat ödemekten kurtarmaktır.

Gusy, bireysel başvurunun işlevlerini üç başlık altında toplamaktadır: (i) Temel hakların kullanılmasını ve korunmasını sağlama, (ii) Anayasa hukukunu geliştirme, (iii) Anayasanın uygulanmasını sağlamak üzere vatandaşları harekete geçirme

Türk hukuk literatüründe de bireysel başvurunun subjektif ve objektif olmak üzere iki temel işlevinin bulunduğu kabul edilmektedir. Birinci işlevi, kişilerin subjektif haklarının korunması, ikinci işlevi ise kararlar aracılığıyla kimi anayasal
sorunlara açıklık getirilmesi, anayasa düzeninin korunmasına, yorumlanmasına ve geliştirilmesine katkıda bulunulmasıdır. 

Türk Anayasa Mahkemesi de bireysel başvurunun objektif ve subjektif olmak üzere iki temel işlevinin bulunduğunu kabul etmektedir. Bireysel başvurunun objektif işlevi çerçevesinde Anayasa Mahkemesine düşen görev Anayasa’nın temel hak ve özgürlükleri düzenleyen hükümlerini yorumlamak ve bunların uygulanmasını gözetmektir. Subjektif işlev bakımından ise, bireysel başvuru yoluyla önüne gelen somut olayda anılan hükümlerin ihlal edilip edilmediğini incelemek, gerektiğinde başvurucu lehine tazminata hükmetmektir.

Anayasa Mahkemesi 23 Eylül 2012 tarihinden sonra kesinleşen nihai işlem ve kararlar aleyhine yapılacak bireysel başvuruları inceler.

Bireysel başvurular, Anayasa Mahkemesinin sitesinde yer alan başvuru formunun doldurularak Mahkemeye ulaştırılması ile yapılır. Sözlü şekilde başvuru yapılmasına olanak tanınmamıştır. Bu nedenle, başvuruların yazılı şekilde yapılması zorunludur. Bireysel başvuruda başvuru formunun Türkçe olarak doldurulması gerekir. Formlar, doğrudan Anayasa Mahkemesine teslim edilebileceği gibi, diğer mahkemeler veya yurtdışında bulunanlar bakımından Türkiye’nin yurtdışı temsilcilikleri vasıtasıyla da yapılabilir. Başvuruların başvuruya konu kararı veren mahkemeler vasıtasıyla yapılma zorunluluğu bulunmamaktadır. Usulünce hazırlanan başvuru formu, harç tahsil makbuzuyla birlikte yukarıda belirtilen yerlere teslim edildiğinde başvurucu ya da temsilcisine alındı belgesi verilir ve bu tarih, başvurunun yapıldığı tarih olarak kabul edilir.

Anayasadan farklı olarak kanuni düzlemde kimlerin başvuru yapamayacağına ilişkin istisnai belirlemeler yapılmaktadır. Buna göre;

a) Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz.

b) Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir.”   

Bireysel başvuru sisteminde hak, Anayasada yer alan bütün hakları değil, Anayasadaki belli bazı hakları ifade eder. 6216 sayılı Kanun’un 45/1. maddesine göre, “Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve buna ek Türkiye’nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir”

Yasama organı tarafından çıkarılan bir kanuna karşı doğrudan bireysel başvuruda bulunulamaz. Bu anlamda kanun hükmünün temel hakkı kendiliğinden ihlal edici nitelikte olup olmadığına bakılmaksızın, yalnızca ilgili hükmün uygulanmasından doğan ihlallerle ilgili olarak bireysel başvuru yoluna gidilebilmektedir.

Aynı şekilde idarenin düzenleyici işlemleri açısından da sadece bunların uygulanmasından doğan ihlallerle ilgili olarak bireysel başvuru yapılabilir. İdarenin bireysel nitelikteki işlemleri ise bunlara karşı ilgili yargı yollarına başvurulup sonuç elde edilememesi halinde bireysel başvuruya konu olabilmektedir.

Yargı organı işlemleri bakımından ise, Anayasa Mahkemesinin vermiş olduğu kararlar hakkında bireysel başvuru yolu işletilemez.

Anayasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemlere karşı bireysel başvuru yolunun
kapatılmış olduğunu belirtmek gerekir. 

Kanun yollarının tüketilmesi koşulu, bireysel başvurunun temel hak ihlallerini önlemek için son ve olağanüstü bir çare olmasının doğal sonucudur. Temel hak ihlallerini öncelikle derece mahkemelerinin gidermekle yükümlü olması, kanun yollarının tüketilmesi koşulunu zorunlu kılar. Geniş anlamda kanun yolu, her türlü kuruma, idareye ve mahkemelere başvuru yoludur. Dar anlamda ise, mahkemeye başvurma olanağını ifade eder.

“Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir.” Anayasa Mahkemesine göre, bir kişinin bireysel başvuruda bulunabilmesi için başvuruya konu edilen ve ihlale yol açtığı ileri sürülen kamu gücü eylem veya işleminden ya da ihmalinden dolayı başvurucunun “güncel bir hakkının ihlal edilmesi”, bu ihlalden dolayı “kişisel olarak” ve “doğrudan” etkilenmiş olması ve bunların sonucunda başvurucunun kendisinin mağdur olduğunu ileri sürmesi gerekir.

Güncellik şartı, ihlal iddiasına konu olan eylem, işlem veya ihmalin bireysel başvuru yapılmadan önce başvurucuyu etkilemeye başlamış ve başvurunun incelenmesi sırasında da etkilemeye devam ediyor olması anlamına gelmektedir.

Bu ilkenin temelinde yatan düşüncelerden biri mahkemelerin asıl işlevlerine odaklanmalarını sağlamak ve buna engel teşkil edecek olan önem derecesi düşük davaların ve başvuruların iş yükü oluşturmasını önlemektir. Bu çerçevede, Anayasa Mahkemesinin asıl işlevlerine odaklanmasını sağlamak, buna engel teşkil edecek olan anayasal ve kişisel önemden yoksun başvuruların Mahkemenin iş yükünü artırmasını önlemek amacıyla Mahkemeye, anayasal ve kişisel önemden yoksun başvuruların kabul edilemezliğine karar verme yetkisi tanınmıştır.

AYM'ye göre, bireysel başvuru usulünün amacına açıkça aykırı olan ve Mahkemenin başvuruyu gereği gibi değerlendirmesini engelleyen davranışlar, başvuru hakkının kötüye kullanılması olarak değerlendirilir. Bu kapsamda; mahkemeyi yanıltmak amacıyla gerçek olmayan maddi vakıalara dayanılması veya bu nitelikte bilgi ve belge sunulması; başvurunun değerlendirilmesi için gereken esaslı bir unsur hakkında bilgi verilmemesi; başvurunun değerlendirilmesi sürecinde oluşan ve değerlendirmeyi etkileyecek nitelikte yeni ve önemli gelişmeler hakkında Mahkemenin bilgilendirilmemesi yoluyla başvuru hakkında doğru bir kanaat oluşturulmasının engellenmesi; medeni ve meşru eleştiri sınırları saklı kalmak kaydıyla bireysel başvurunun amacıyla bağdaşmayacak surette hakaret, tehdit veya tahrik edici bir üslup kullanılması ve söz konusu başvuru yolu kapsamında ihlalin tespiti ile ihlal ve sonuçlarının ortadan kaldırılmasına ilişkin amaçla bağdaşmayacak surette içeriksiz bir başvuruda bulunulması hallerinde başvuru hakkının kötüye kullanıldığı kabul edilir.

İhlal kavramı, bir temel hak ve hürriyetin koruduğu alana işlem, eylem ya da ihmal yoluyla yapılan hukuka aykırı müdahaleleri ifade etmektedir. Bu müdahaleler, herhangi bir hukuka uygunluk sebebine dayanmadan veya geçerli olmayan bir sebebe dayanarak hak sahibinin davranışı üzerinde bir zorlaştırma, sınırlama meydana getirir.

Anayasa Mahkemesine göre hak ya da özgürlüğe bir müdahale söz konusu olduğunda öncelikle tespit edilmesi gereken husus, müdahaleye yetki veren bir kanun hükmünün, yani müdahalenin hukuki temelinin bulunup bulunmadığıdır. Müdahalenin kanuna dayalı olması, öncelikle şekli manada bir kanunun varlığını zorunlu kılar.