İDARİ YARGI VE ANAYASA YARGISI - Deneme Sınavı - 8

1961 Anayasası’nda Anayasa Mahkemesi’ne kanunların ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzükleri’nin Anayasa’ya “şekil ve esas” bakımından uygunluğunu denetleme görevi verilmiştir. Bu önemli görevin yanı sıra görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Anayasa’da sayılan kişileri Yüce Divan sıfatıyla yargılamak, siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara bakmak, siyasi partilerin gelir kaynakları ile giderlerine ilişkin hesapları incelemek ve Anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirmekle de yetkili kılınmıştır.

1961 Anayasası’nda 1971 Anayasası ile yapılan değişiklikle, kanun hükmünde kararnameleri şekil ve esas bakımından, anayasa değişikliklerini ise Anayasa’da gösterilen şekil şartları bakımından denetleme görevi verilerek Anayasa Mahkemesinin görev alanı belirgin hale getirilmiştir.

2010 Anayasa Değişikliği ile getirilen bireysel başvuruları karara bağlama görevi (m. 148/3) verilmiştir. Bireysel başvurular kural olarak  Anayasa Mahkemesinde bölümlerce karara bağlanmaktadır.

Yargısal usullerle devlet iktidarını sınırlayan bir oluşum olan Anayasa yargısı, kavram olarak, çeşitli tasniflere tabi tutularak incelenmektedir.

Anayasa yargısının hukuk devletinde işlerlik kazanabilmesi, bazı ön koşulların varlığını gerektirmektedir. Bunlardan birincisi yazılı Anayasa’nın mevcudiyeti, ikincisi Anayasa’nın sertliği, üçüncüsü de anayasa dışı hukuk normlarının ve hukuki tasarrufların Anayasa’ya uygunluğunu sağlayacak cihazların sistemde var olmasıdır. Katı anayasalar, normal kanunlardan farklı usul ve esaslara uyularak yapılan ve değiştirilebilen metinlerdir. Diğer deyişle bu anayasaların, normal kanunlarla değiştirilebilmesi mümkün değildir.

Anayasa’nın üstünlüğü prensibinin bir anlam ifade edebilmesi, üstünlüğü sağlayacak donanımların etkinliği ile doğru orantılıdır. Bu donanımların en üst sıralarında ise denetim mekanizmasının geldiğinde kuşku yoktur. Kelsen’in normlar hiyerarşisi anlayışında ifade edilen “piramit”, anayasallık denetiminin olmadığı ortamlarda fazlaca anlamlı olmayacaktır.

Hukuk kuralları arasında hiyerarşik bir yapılanma olduğu fikri çok eskilere dayansa da yönetimde güç tekelini sarsan temel düşünce “kuvvetler ayrılığı ilkesi” olmuştur.

Düşünsel alanda, monarşik güç tekeline ilk karşı çıkan düşünür John Locke olmuştur. Locke’a göre, uygar hükûmet sözleşme (sosyal sözleşme) ile salt bu dünyaya ilişkin olarak kurulmuştur ve tanrısal otoriteye dayanmaz.

Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan sıfatıyla yürütülecek yargılamalara Genel Kurulca bakılır, bireysel başvurular ise bölümlerce karara bağlanır.

Kanunların yargısal denetimi yetkisini, özel bir yargı yerinde toplayan merkezîleşmiş (centralized judicial review, concentrated system) anayasa yargısı sistemi önce Avusturya’da, İkinci Dünya Savaşı sonrasında da kıta Avrupası liberal anayasacılık alanlarında gelişen bir uygulamadır.

Merkezîleşmemiş (decentralized Judicial review, diffuse system) sistemlerde, ülkedeki tüm mahkeme ve yargıçların Anayasa’ya uygunluk denetimi yapma yetkileri vardır. Bu sisteme aynı zamanda Amerikan sistemi de denmektedir. Bu sistem, eski İngiliz koloni devletlerinden olan Kanada, Avustralya ve Hindistan’da da benimsenmiştir. Kıta Avrupa'sı ülkesi olan Almanya'da ise merkezileşmiş Kelsenist bir anayasaya uygunluk denetimi söz konusudur.

Kuvvetler birliği ve Meclis Hükûmeti sistemini kabul eden 1921 Anayasasında ise Anayasa yargısı ile ilgili hiçbir hüküm bulunmamakta idi.

Kanunların, CBK'lerin ve TBMM İçtüzüğü’nün şekil ve esas, Anayasa değişikliklerinin ise şekil bakımından anayasaya uygunluğunu denetlemek (m. 148/2, 150).Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Hakimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvet Komutanlarını görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılamak (m. 148/6); Siyasi partilerin kapatılması davalarına bakmak (m. 69/6) ; Siyasi partilerin mali denetimini yapmak (m. 69/4); TBMM’nin verdiği yasama dokunulmazlığının kaldırılması ve milletvekilliğinin düşürülmesi kararlarının iptal istemini karara bağlamak (m.85); Uyuşmazlık Mahkemesine başkanlık edecek üyeyi kendi üyeleri arasından seçmek (m. 158/2);  Bireysel başvuruları karara bağlamak (md. 148)