İDARE HUKUKU

Hukuk biliminde sorumluluk kavramının siyasî sorumluluk, cezaî sorumluluk, disiplin sorumluluğu ve hukukî sorumluluk çeşitleri bulunmaktadır.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Fransız hukukunda, idarenin uyguladığı kimi riskli yöntemler nedeniyle uğranılan zararların tazmininde, kusursuz sorumluluk esasları uygulanmaktadır. Bu bağlamda, suçlu çocukların gözetim evinden salıverilmeleri, akıl hastalarının tedavi kurumundan salıverilmeleri, yine mahkûmlara verilen izinler sırasında bunların üçüncü kişilere verdiği zararlar bakımından idarenin kusursuz sorumluluğu kabul edilmektedir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

İdarenin kullandığı ve bünyesinde belli bir tehlike barındıran araçgereçler (eşya) ve tehlikeli maddeler yani “tehlikeli şeyler” idarenin kusursuz sorumluluğuna yol açabilir. Tehlikeli şeylerin kullanımına şunlar girmektedir:  Patlayıcılar. Örneğin, patlayıcı maddelerin depolanması ya da taşınması sırasında meydana gelen patlamalar. 

Doğru cevap A seçeneğidir.

Kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi gereğince idarenin sorumluluğuna neden olabilecek halleri şu şekilde sıralayabiliriz

(1) Bayındırlık faaliyetlerinin daimî zararları

(2) Ticarî zararlar

(3) Kullanım engelleri ve değer kayıpları

(4) Hukuka uygun işlemlerden sorumluluk

Doğru cevap E seçeneğidir.

Bir olay beklenilmeyen hâl niteliğinde ise, idarenin kusura dayanan sorumluluğunu kaldırır, ancak kusursuz sorumluluğu devam eder.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Öngörülemezlik: Mücbir sebep olup olmadığı tartışılan olayın, meydana geleceğinin önceden tahmin edilememesi; böyle bir olay akla gelse bile,
sonuçlarının baştan kestirilemeyecek etkililikte olması demektir”

Doğru cevap A seçeneğidir.

Denkleştirme İlkesi: Zarar görene, bu zararın karşılığı olarak sosyal yardım gibi bazı ödemeler yapılmışsa yahut zarar gören bu zarar sebebiyle bazı kazançlar elde etmişse, bunlar belirlenen tazminat miktarından düşülür

Doğru cevap C seçeneğidir.

Sorumluluk Nispetince Tazmin İlkesi: İdare, sorumluluğu nisbetinde tazminat ödemeye mahkûm edilebilir. Sorumluluktan fazlasına mahkûm edilememe, kamu düzenine ilişkin bir kural olup, mahkeme daha fazlasına hükmedemez. Mahkeme bu hususu her zaman re’sen dikkate alır.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Müterafik davranış: Bir zararın meydana gelmesine, hem zarar görenin, hem de idarenin davranışı birlikte sebep olmuş ise, müterafik davranış (birlikte davranış) vardır.

Doğru cevap A seçeneğidir.

İdare hukukunda kusura dayalı sorumluluk, idarenin, kamu hizmeti ve faaliyetlerini yürütürken “kusurlu” bir davranışta bulunarak sebep olduğu zararı tazmin etmesi yükümlülüğünü ifade etmektedir.

İdarenin kusura dayanan sorumluluğunda yer alan “kusur”, “hizmet kusuru” olarak ifade edilmektedir. Bu
anlamda hizmet kusuru, hizmetin kurulmasında, düzenlenmesinde ya da işleyişindeki bir bozukluğu, aksaklığı ve eksikliği ifade etmektedir.

Hizmet kusurunun özellikleri de şu şekilde sıralanmaktadır: Hizmet kusuru, kişilerden bağımsızdır. Asli bir sorumluluk sebebi, yani idarenin doğrudan sorumlu olmasını doğuran bir kusurdur. Hizmet kusuru anonimdir. Yani bir kişi ya da kişilere indirgenemez. Hizmet kusuru geneldir, yani tüm kamu tüzel kişileri için geçerli bir sorumluluk sebebidir. Hizmet kusuru esnektir, değişen durumlara göre tespit edilir.

Hem öğretide hem de içtihatlarda kabul edilen hizmet kusuru halleri aşağıdaki şekilde tasnif edilmektedir:
(a) Hizmetin kötü işlemesi: Hizmetin gereği gibi, beklenildiği gibi yürütülmemesi sebebiyle bir zarar
meydana gelmiş ise, hizmet kötü işlemiş demektir. Örneğin, yanlış yerden iğne yapılması sebebiyle hastanın kolunun sakat kalması bu şekildedir.
(b) Hizmetin geç işlemesi: Kamu hizmetinin olağan sayılamayacak bir gecikme ile yerine getirilmesi
ve bu gecikmeden bir zarar meydana gelmesi hali, hizmet kusuru oluşturmaktadır. Acil serviste kanamalı
hastaya zamanında müdahale edilmemesi bu şekildedir.
(c) Hizmetin hiç işlememesi: Hizmet işlemesi gerekirken işlememişse, idare hizmetin işlemesi için
bir davranışta bulunmamışsa, hizmet hiç işlememiş demektir. Burada hizmet kurulmuştur, ancak idare
harekete geçmemektedir. Örneğin yıkılma tehlikesi olduğu bildirildiği halde, belediye
binayı yıkmamışsa ve bina kendiliğinden yıkılarak kişilere zarar vermişse, hizmet hiç işlememiş demektir.

Hizmetin kötü işlemesi: Hizmetin gereği gibi, beklenildiği gibi yürütülmemesi sebebiyle bir zarar
meydana gelmiş ise, hizmet kötü işlemiş demektir. Örneğin, yanlış yerden iğne yapılması sebebiyle hastanın kolunun sakat kalması bu şekildedir.

İdarenin kusura dayanan sorumluluğunda yer alan “kusur”, “hizmet kusuru” olarak ifade edilmektedir. Bu
anlamda hizmet kusuru, hizmetin kurulmasında, düzenlenmesinde ya da işleyişindeki bir bozukluğu, aksaklığı ve eksikliği ifade etmektedir.

Hizmet kusurunun özellikleri de şu şekilde sıralanmaktadır: Hizmet kusuru, kişilerden bağımsızdır. Asli bir sorumluluk sebebi, yani idarenin doğrudan sorumlu olmasını doğuran bir kusurdur. Hizmet kusuru anonimdir. Yani bir kişi ya da kişilere indirgenemez. Hizmet kusuru geneldir, yani tüm kamu tüzel kişileri için geçerli bir sorumluluk sebebidir. Hizmet kusuru esnektir, değişen durumlara göre tespit edilir.

Hem öğretide hem de içtihatlarda kabul edilen hizmet kusuru halleri aşağıdaki şekilde tasnif edilmektedir:
(a) Hizmetin kötü işlemesi: Hizmetin gereği gibi, beklenildiği gibi yürütülmemesi sebebiyle bir zarar
meydana gelmiş ise, hizmet kötü işlemiş demektir. Örneğin, yanlış yerden iğne yapılması sebebiyle hastanın kolunun sakat kalması bu şekildedir.
(b) Hizmetin geç işlemesi: Kamu hizmetinin olağan sayılamayacak bir gecikme ile yerine getirilmesi
ve bu gecikmeden bir zarar meydana gelmesi hali, hizmet kusuru oluşturmaktadır. Acil serviste kanamalı
hastaya zamanında müdahale edilmemesi bu şekildedir.
(c) Hizmetin hiç işlememesi: Hizmet işlemesi gerekirken işlememişse, idare hizmetin işlemesi için
bir davranışta bulunmamışsa, hizmet hiç işlememiş demektir. Burada hizmet kurulmuştur, ancak idare
harekete geçmemektedir. Örneğin yıkılma tehlikesi olduğu bildirildiği halde, belediye
binayı yıkmamışsa ve bina kendiliğinden yıkılarak kişilere zarar vermişse, hizmet hiç işlememiş demektir.

Kusura dayalı sorumlulukta, idarenin sorumluluğuna hükmedebilmek için idarenin kusurlu olduğunun kural olarak zarar gören tarafından ispatlanması gerekir. İdarenin kusurunun ispatlanmasının zorluğu nedeniyle, bazı durumlarda idarenin kusurlu olduğu varsayılmakta yani kusur karineleri kabul edilmektedir. Böylece ispat külfeti tersine çevrilerek, idare kusursuzluğunu ispatlama yükümlülüğü altına sokulmaktadır.

Bu anlamda;

a) bayındırlık eserlerinden kaynaklanan zararlar,

b) kamu hastanelerindeki tedavi faaliyetlerinden kaynaklanan zararlar,

c) kamu hizmetinin organizasyonundaki eksiklik sebebiyle ortaya çıkan zararlarda,

idarenin kusurlu olduğukarine olarak kabul edilmektedir. Bu durumda davacı idarenin kusurunu ispatlamaktan kurtulmakta, idare kusursuzluğunu ispatlamak zorunda kalmaktadır.

Kamu tüzel kişileri, üstlendikleri görevleri (kamu hizmetini) gerçek kişiler (kamu görevlileri) eliyle yerine getirmektedirler. Kamusal faaliyetlerden meydana gelen zararlardan sorumluluk, “hizmet kusuru” ve “kişisel kusur” şeklinde iki biçimde karşımıza çıkmaktadır. Bu ayrıma göre hizmet kusurunun varlığı halinde idare sorumlu olacak ve davalar idarî yargıda açılacaktır. Kişisel kusurun varlığı halinde de kamu görevlisi doğrudan sorumlu tutulacaktır ve davalar adlî yargıda görülecektir.

(a) Hizmet kusuru: Hizmet kusuru, “yürütülen görevden ayrılamayan kusurlar” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu anlamda hizmet kusuru, kamu görevlilerinin yürütülen hizmetle iç içe olan, kişiselleştirilemeyen kusurlarını ifade etmektedir. Kamu görevlilerince işlenen kusur, hizmetten ayrılmaz nitelikte yani hizmet kusuru” niteliğinde ise, kamu görevlisi değil kamu tüzel kişisi sorumlu tutulur.
(b) Kişisel kusur: Kişisel kusur, “yürütülen görevden ayrılabilir nitelikteki kusurlar” olarak tanımlanmaktadır. Kamu görevlilerinin kusurları, yürüttükleri hizmete bağlanabilir nitelikte değilse, başka bir ifade ile hizmetten ayrılabilir nitelikte ise, ortada kişisel kusur vardır ve meydana gelen zararlardan kamu görevlisi kişisel olarak sorumludur. Bu halde açılacak davalar adlî yargıda görülür.

Türk hukukunda kişisel kusur sayılan halleri de şu şekilde sıralayabiliriz:

(1) Hizmetin tamamıyla dışında işlenen kusurlar: Kamu görevlisinin hizmetle hiç ilişkisi olmayan, özel hayatında işlediği kusurlar, kişisel kusur oluşturur.

(2) Suç niteliğindeki kusurlar: Kamu görevlisinin davranışı, suç niteliğinde ise, bu davranıştan doğan zararlardan kişisel olarak sorumludur. Örneğin, polis memurunun işkence yapması bu niteliktedir.

(3) Hizmet içindeki ağır kusurlar: Kamu görevlilerinin, hizmeti yerine getirirken ağır kusur işlemleri
de kişisel kusur olarak kabul edilmektedir. Örneğin, bir cerrahın aşırı alkollü olarak ameliyat yapması ve zararlı neticelere sebebiyet vermesi ağır kusur olup, kişisel sorumluluğuna neden olur.

(4) Hizmet içindeki kasıtlı kusurlar: Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken kin, düşmanlık, öç alma şeklinde kasten hareket etmesi kişisel kusur oluşturur.

İdarenin sorumluluğunu etkileyen haller; mücbir sebep, beklenilmeyen hal, zarar görenin davranışı ve üçüncü kişinin davranışıdır.

Mücbir sebep, davalı idarenin yürüttüğü faaliyetin dışında cereyan eden, önceden öngörülmesi ve önlenmesi mümkün olmayan nitelikteki olaydır. Doğal afetler dediğimiz deprem, fırtına, heyelan, yıldırım düşmesi, sel, aşırı kar yağışı, çığ düşmesi, dondurucu soğuklar gibi haller, yine savaş, devrim gibi haller mücbir sebep teşkil eder ve idarenin sorumluluğunun ortadan kalkmasına neden olur. “...Mücbir sebep, yer sarsıntısı, feyezan, ihtilâl gibi önceden takdir ve tahmini kabil olmayan, kökeni tabii, sosyal ve hukukî
olması itibariyle failin dışında kalan ve bu kişi tarafından önlenme olanağı bulunmayan olaylardır...”.

Mücbir Sebebin Şartları: Meydana gelen bir olayın, mücbir sebep olarak kabul edilip, idarenin sorumluluğuna etki edebilmesi için “dışsallık”, “öngörülemezlik”, “önlenemezlik” şeklinde üç unsurun bir arada bulunması gerekmektedir.
(a) Dışsallık: Mücbir sebep niteliğindeki olayın, idarenin iradesi dışında ve idarî faaliyetin (idarenin aktivitesi ve malları) dışında bulunması gerekir. Buna göre; ağacı deviren kasırga, nehrin taşmasına yol açan olağanüstü yağmurlar, bir binayı yıkan deprem, iş yapma imkânını ortadan kaldıran salgın hastalık, çığ düşmesi, tsunami gibi olayların kökeni tamamen idarenin faaliyeti dışındadır.
(b)Öngörülemezlik: Mücbir sebep olup olmadığı tartışılan olayın, meydana geleceğinin önceden tahmin edilememesi; böyle bir olay akla gelse bile, sonuçlarının baştan kestirilemeyecek etkililikte olması demektir”. Bu bağlamda olayın sıklıkla karşılaşılan nitelikte olmaması, olayın yer ve zamanı belirlenebilir olmaması, olayın yoğunluk ve süresinin bilinebilir olmaması, olayın kökeninde idarenin davranışının olmaması söz konusu olayın mücbir sebep olarak nitelendirilmesine yeterlidir.
(c) Önlenemezlik: Mücbir sebep niteliğindeki olayın “önlenemez-karşı konulamaz” nitelikte olması gerekir. Bu özelliğin tespitinde, idarenin elindeki imkanlar, bilimsel ve teknolojik veriler dikkate alınır. Ayrıca önlenemezlik unsurunun gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespiti bakımından idarenin faaliyet alanını doğru seçip seçmediği, uyarı ve düzenlemelerin yapılıp yapılmadığı, etkin tesis, araç ve gereçler kullanılıp kullanılmadığı huşuları da dikkate alınır.

Mücbir Sebebin Sonuçları: Yukarıda sayılan şartları taşıyan bir olay, mücbir sebep sayılır ve zararla idarenin davranışı arasındaki illiyet bağı nı kestiğinden idarenin sorumluluğunu tamamen ortadan kaldırır. Diğer bir ifadeyle ortada mücbir sebep varsa, idarenin hem kusura dayanan sorumluluğu hem de kusursuz sorumluluğu ortadan kalkar.

Meydana gelen bir zararın, idarenin yürüttüğü faaliyetle ilgili olmakla beraber, zarar görenin kendi davranışından kaynaklanması, idarenin sorumluluğuna etki eder.

Zarar Görenin Davranışının Şartları: Zarar görenin davranışının, idarenin sorumluluğuna etki edebilmesi bakımından bazı hususları şu şekilde ifade edebiliriz:
(a) Mağdurun gayrimeşru durumu: Eğer bir kişinin maruz kaldığı zarar, onun gayrimeşru (hukuk dışı) durumundan kaynaklanıyorsa, meydana gelen zarara katlanması gerekir, zarardan idare sorumlu olmaz. Örneğin, bir kamu arazisini izinsiz işgal eden kişinin, buradan zorla çıkarılması esnasındaki uğradığı zarar,
mağdurun gayrimeşru (hukuk dışı) davranışından kaynaklandığı için, idarenin sorumluluğu yoluna gidilemez.
(b) Mağdurun riskleri üstlenmesi: Zarara maruz kalan kişi, giriştiği faaliyetin sonucundaki riskleri bilerek, bunları üstlenerek davranışta bulunmuş ise, meydana gelen zararlara katlanmak durumunda olup, idare, üzerine düşeni yapmış ise, bu zararlardan sorumlu olmaz. Örneğin, yol üzerinde “çığ düşebilir” uyarısına rağmen, o yörede gezinti yapan kişilerin, bu riski üstlendikleri kabul edilir. İdare bu zarardan sorumlu tutulamaz.
(c) Müterafik davranış: Bir zararın meydana gelmesine, hem zarar görenin, hem de idarenin davranışı birlikte sebep olmuş ise, müterafik davranış (birlikte davranış) vardır. Bu halde idarenin sorumluluğu orantısal olarak azalır veya ortadan kalkar, yani sorumluluk zarar gören ile idare arasında paylaştırılır.

Zarar Görenin Davranışının Sonuçları: Zarar görenin davranışı, zarar ile idarenin fiili arasındaki illiyet bağını tamamen kesiyorsa, başka bir ifade ile zarar tamamıyla zarar görenin davranışından meydana gelmiş ise, idarenin hem kusura dayanan hem de kusursuz sorumluluğu ortadan kalkar. Buna mukabil zarar görenin davranışı illiyet bağını tamamen kesmediği durumlarda, başka bir ifade ile zarara, zarar görenin davranışı yanında, idarenin davranışı da katkıda bulunmuş ise, ödenecek tazminat miktarında, zarar göreninin kusuru oranında indirim yapılır.

İdare hukuku öğretisinde risk ilkesi gereğince idarenin kusursuz sorumluluğuna yol açabilecek durumlar genel itibariyle şu şekilde ifade edilmektedir:

(1) Tehlike barındıran eşyalar: İdarenin kullandığı ve bünyesinde belli bir tehlike barındıran araç gereçler (eşya) ve tehlikeli maddeler yani “tehlikeli şeyler” idarenin kusursuz sorumluluğuna yol açabilir. Tehlikeli şeylerin kullanımına şunlar girmektedir: (a) Patlayıcılar. Örneğin, patlayıcı maddelerin depolanması ya da taşınması sırasında meydana gelen patlamalar. (b) Tehlikeli âlet ve silahlar. Örneğin, polisin suçluyu yakalamak isterken ateş etmesi bu şekildedir. (c) Su, gaz, elektrik gibi bayındırlık tesislerinden meydana gelen zararlar. Örneğin, yüksek gerilim hattının kopması sonucu meydana gelen zarar bu şekildedir. (d) Kan ürünlerinin nakilleri sebebiyle bulaşan hastalıklar. e) İdarenin taşıtlarının verdiği zararlar.

(2) Tehlikeli yöntemler: Fransız hukukunda, idarenin uyguladığı kimi riskli yöntemler nedeniyle uğranılan zararların tazmininde, kusursuz sorumluluk esasları uygulanmaktadır. Bu bağlamda, suçlu çocukların gözetim evinden salıverilmeleri, akıl hastalarının tedavi kurumundan salıverilmeleri, yine mahkûmlara verilen izinler sırasında bunların üçüncü kişilere verdiği zararlar bakımından idarenin kusursuz sorumluluğu kabul edilmektedir. Hastanelerde uygulanan olağanın dışında tehlikeli tıbbî yöntemlerin uygulanmasından doğan zararlar bakımından da risk sorumluluğu kabul edilmektedir.

(3) Tehlikeli durumlar: Bünyesinde tehlike barındıran bir işte çalışan kişinin yakınının uğradığı zararlar bakımından da kusursuz sorumluluk kabul edilmektedir. Fransız Danıştayı, okulda başgösteren kızamık salgını neticesinde kızamık olan ve bu sebeple öğretmenin bebeğinin bazı oluşum bozukluğuna maruz kalması olayında yine bir hemşirenin hastanede kaptığı AİDS virüsünün, eşine bulaşması olayında idarenin kusursuz sorumluluğuna karar vermiştir.

(4) Kamu hizmetine geçici olarak iştirak edilmesi: Kamu görevlisi olmadığı halde, bir kamu hizmetinin yürütülmesine iştirak eden “geçici görevliler” bakımından idarenin kusursuz sorumluluğu kabul edilmektedir. Örneğin, bir evde ya da ormanda çıkan yangını söndürmeye iştirak eden, bir yaralıyı hastaneye taşıyan, göçük altında kalan bir kişiyi kurtarmaya çalışan, suçluyu yakalamak için polise yardım eden kişi kamu hizmetinin geçici görevlisi durumundadır.

(5) Sosyal olaylar: Toplantı, gösteri gibi sosyal olaylarda, olaylarla ilgisi bulunmayan kişiler, zarara maruz kalabilirler. Bu zararların, zarar görenler üzerinde bırakılmasının hakça bir davranış olmadığı düşüncesiyle, kusursuz sorumluluğun bir türü olarak “sosyal risk ilkesi”nin ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Sosyal risk ilkesinde, idarenin sorumluluğu için “illiyet bağının aranmayacağı” belirtilmektedir.

Danıştay’ın yaklaşımı: Danıştay’ın bu konuya ilişkin içtihadında ise belli bir sistemleştirme ve tutarlılık bulunmamaktadır. Bu tür kitle hareketlerinden kaynaklanan zararların tazmininde, bazen kusursuz sorumluluk, bazen kusura dayanan sorumluluk esaslarına dayandığı gibi, bazen de bu tür zararlardan idarenin sorumlu olmayacağına karar vermektedir.

(6) Terör eylemleri: Terör eylemlerinden üçüncü kişiler (olaylarla ilgisi bulunmayan diğer kimseler) zarar gördüğünde, bu zararlar nasıl tazmin edilebilir? Fransa’da terörist eylemler nedeniyle meydana gelen zararların tazmini açısından 1986 tarihli yasayla özel hukuk tüzel kişiliğine sahip bir “fon” kurulmuştur. Fransa toprakları üzerindeki suikast mağduru her kişi ve Fransa dışındaki tüm Fransız vatandaşları, bu fonun kapsamı içindedir.

Türk hukukunda Danıştay içtihatlarına baktığımızda, belli bir istikrarın olmadığı görülmektedir. 1990’dan önce, terör eylemlerinden kaynaklanan zararlar bakımından, idarenin sorumluluğunu genel olarak hizmet kusuru ilkesine dayandırarak, hizmet kusuru yoksa idarenin sorumsuz olduğu yönünde kararlar verildiği görülmektedir. 1990’lı yıllardan itibaren, terör eylemlerinden kaynaklanan zararlar bakımından, kusursuz sorumluluk esaslarını uygulamaya başlanmıştır.

İdarî yetkilerin kullanımı, bilerek ya da bilmeyerek, kusurlu veya kusursuz yapılan birtakım işlem
ve eylemler yoluyla, çeşitli zararlara neden olabilir
(Yayla, age., s.345). Zarara yol açan idarî davranış
idarenin bir işlemi (inşaat ruhsatı talebinin reddi) bir
eylemi (lokomotif egzozundan çıkan bir kıvılcım)
ve bir sözleşmesi şeklinde gerçekleşebilir.