İDARE HUKUKU

Hukuk kurallarının ihlal edilmesi durumunda “sorumluluk” kavramı ile karşılaşılır. Hukukun suç saydığı bir fiilin işlenmesi durumunda “ceza sorumluluğu”, meslek kurallarının ihlal edilmesi durumunda “disiplin sorumluluğu”, başkasına zarar verilmesi halinde de “hukukî sorumluluk” gündeme gelmektedir.

İdare hukukunda kusur, “basit kusur“ ve “ağır kusur“ şeklinde derecelendirilerek, bazı hallerde idarenin sorumlu tutulabilmesi için kusurun belli bir dereceye kadar ağır olması aranmaktadır.

Kamusal faaliyetlerden meydana gelen zararlardan sorumluluk, “hizmet kusuru” ve “kişisel kusur” şeklinde iki biçimde karşımıza çıkmaktadır. Bu ayrıma göre hizmet kusurunun varlığı halinde idare sorumlu olacak ve davalar idarî yargıda açılacaktır. Kişisel kusurun varlığı halinde de kamu görevlisi doğrudan sorumlu tutulacaktır ve davalar adlî yargıda görülecektir. Hizmet kusuru, “yürütülen görevden ayrılamayan kusurlar” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu anlamda hizmet kusuru, kamu görevlilerinin yürütülen hizmetle iç içe olan, kişiselleştirilemeyen kusurlarını ifade etmektedir. Tapu kayıtlarında yapılan maddi hata da bu kapsamda değerlendirilebilir.

Özel hukukta kusursuz sorumluluk, kanunda tek tek sayılarak (adam çalıştıranın sorumluluğu, bina sahibinin sorumluluğu, araç işletenin sorumluluğu…gibi) düzenlenmiştir. İdare hukukunda ise kanunla değil, içtihatla kabul edilmiştir.

İdarenin, bünyesinde belli bir tehlike taşıyan faaliyetler sebebiyle oluşan zararlardan sorumlu olmasına "risk ilkesi gereğince sorumluluk” denilir.

İdarenin, bünyesinde belli bir tehlike taşıyan faaliyetler sebebiyle oluşan zararlardan sorumlu olmasına risk “ilkesi gereğince sorumluluk” denilir. E şıkkında bünyesinde tehlike taşıyan bir faaliyet söz konusu değildir.

“Kamu külfetleri karşısında eşitlik” ilkesi idarenin bünyesinde herhangi bir tehlike barındırmayan faaliyetlerinden kaynaklanan zararlar için uygulanmaktadır. Bir kusursuz sorumluluk ilkesi olduğuna göre, idarenin sorumluluğu için kusur şartı aranmayacaktır. Buna göre, idarenin yürüttüğü bir faaliyetten (örneğin bayındırlık faaliyeti-yol yapımı) birileri, diğer insanlara göre anormal bir zarara uğramış iseler, bu zarar ödenerek külfetlerde bir denge (eşitlik) sağlanmış olur.

İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, zararın halihazırda gerçekleşmiş (güncel) ve kesin olması, yani zararın bilfiil gerçekleşmiş ve gelecekte gerçekleşmesi muhakkak olması gerekir. Başka bir ifade ile doğması muhtemel zararlar sorumluluğa yol açmaz.

Mücbir sebep, davalı idarenin yürüttüğü faaliyetin dışında cereyan eden, önceden öngörülmesi ve önlenmesi mümkün olmayan nitelikteki olaydır.

Mücbir sebep, davalı idarenin yürüttüğü faaliyetin dışında cereyan eden, önceden öngörülmesi ve önlenmesi mümkün olmayan nitelikteki olaydır. Doğal afetler dediğimiz deprem, fırtına, heyelan, yıldırım düşmesi, sel, aşırı kar yağışı, çığ düşmesi, dondurucu soğuklar gibi haller, yine savaş, devrim gibi haller mücbir sebep teşkil eder ve idarenin sorumluluğunun ortadan kalkmasına neden olur. Beklenilmeyen hâl ise idarenin faaliyetleri içinde ve sırasında meydana gelen, öngörülmesi ve önlenmesi kabil olmayan olaylardır. Mühimmat deposunun infilak etmesi bu kapsamdadır.

Anayasanın 125. maddesinde yer alan “idare kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür” hüküm ile İdarî Yargılama Usûlü Kanununun 2/1-b. maddesinde tam yargı davasının tanımı yapılırken “İdari eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları” şeklindeki hüküm bulunmaktadır. Bu genel düzenlemeler dışında, idare hukukundaki sorumluluk ilkeleri tamamıyla içtihat-öğreti tarafından geliştirilmiştir.

a) bayındırlık eserlerinden kaynaklanan zararlar, b) kamu hastanelerindeki tedavi faaliyetlerinden kaynaklanan zararlar, c) kamu hizmetinin organizasyonundaki eksiklik sebebiyle ortaya çıkan zararlarda, idarenin kusurlu olduğu karine olarak kabul edilmektedir (Chapus, age., C.I, s.1271; Forges, age., s.295). Bu durumda davacı idarenin kusurunu ispatlamaktan kurtulmakta, idare kusursuzluğunu ispatlamak zorunda kalmaktadır.

Hizmet içindeki ağır kusurlar: Kamu görevlilerinin, hizmeti yerine getirirken ağır kusur işlemleri de kişisel kusur olarak kabul edilmektedir. Örneğin, bir cerrahın aşırı alkollü olarak ameliyat yapması ve zararlı neticelere sebebiyet vermesi ağır kusur olup, kişisel sorumluluğuna neden olur.

İdare hukuku öğretisinde risk ilkesi gereğince idarenin kusursuz sorumluluğuna yol açabilecek durumlar genel itibariyle şu şekilde ifade edilmektedir:
(1) Tehlike barındıran eşyalar

(2) Tehlikeli yöntemler

(3) Tehlikeli durumlar

(4) Kamu hizmetine geçici olarak iştirak edilmesi

(5) Sosyal olaylar

(6) Terör eylemleri

Diğer seçeneklerde verilenler ise Türk Borçlar Kanunu ve Trafik Kanununda düzenlenen kusursuz sorumluluk halleridir.

Kullanım engelleri ve değer kayıpları: Bayındırlık faaliyetlerinden kaynaklanan gürültü, koku, duman gibi durumların, yakınlarındaki kişilerin mallarını kullanmasına engel olmasından kaynaklanan zararlar; bayındırlık faaliyeti sebebiyle kişilerin katedeceği mesafe uzamasından kaynaklanan zararlar; taşınmaz malda değer düşüklüğüne sebep olma şeklindeki zararlar kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesince tazmin edilir

İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, (1) idarî davranış, (2) zarar, (3) illiyet bağı şartlarının gerçekleşmiş olması gerekir. İdare hukukunda idarenin davranışı, idarî işlem ve idarî eylem olarak tezahür eder. Bu davranış olumlu (icraî) veya olumsuz (ihmalî-yapılması gerekeni yapmamak) şekilde gerçekleşebilir. İdarenin sorumluluğu, zararın varlığına bağlıdır. Zarar meydana gelmemişse sorumluluk da yoktur.a, zarar ile zarar veren olay arasında illiyet rabıtası, neden-sonuç ilişkisi bulunmalıdır. idarenin kusura dayalı sorumluluğunda, idarenin davranışının kusurlu olması da aranır. Ancak idarenin malvarlığının artması gbi bir unsur aranmaz.

Bazı hallerde, idarî davranış ile zarar arasına giren ve idarenin davranışı dışındaki olaylar nedeniyle, illiyet bağı ilişkisi zayıflar ya da tamamen ortadan kalkar. Bu durum, idarenin sorumluluğunun azalmasına ya da ortadan kalkmasına neden olur. Bunlar mücbir sebep, beklenilmeyen hal, üçüncü kişinin davranışı ve zarar görenin davranışıdır. Zarar görenin birden fazla kişi olması bu sebepler arasında yer almaz.

Taleple Bağlılık İlkesi: İdare hukukunda taleple bağlılık, başka bir ifade ile talep edilenden fazlasına hükmedilememe (ultra petita) ilkesinin geçerli olduğu kabul edilmektedir.

Meydana gelen bir olayın, mücbir sebep olarak kabul edilip, idarenin sorumluluğuna etki edebilmesi için “dışsallık”, “öngörülemezlik”, “önlenemezlik” şeklinde üç unsurun bir arada bulunması gerekmektedir

Kural olarak zararın meydana geldiği tarih esas alınmaktadır (Gözübüyük/Tan, age., C.II, s.747; Chapus, age., C.I, s.1236). Türk idare hukuku öğretisinde kural olarak zararın meydana geldiği tarihin esas alınacağı, ancak bu tarih ile karar tarihi arasında uzunca bir zaman geçmesi durumunda, bu arada meydana gelen fiyat artışlarının dikkate alınması gerektiği yönünde görüşler (Gözübüyük/Tan, age., C.II, s.748) yanında, hüküm tarihinin esas alınması yönünde de görüşler bulunmaktadır (Güran, Tazminat Miktarının Saptanması, s.167).