İdarenin Malları ve Kamulaştırma

İdarenin mal ve para ihtiyacının karşılanmasında “olağan usul”, devlet düzeninin olağan şekilde işlediği ortamda, devletin/idarenin sahip olduğu kamu gücüne dayanarak yahut dayanmayarak mal ve para edinmesidir.23

İdarenin olağan mal ve para elde etmesine ilişkin hukukta öngörülen usuller arasında tabii olarak edinme, satın alma ve bağış suretiyle edinme, borçlanma suretiyle edinme, kamusal yükümlülükler getirme sonucu edinme, bayındırlık faaliyeti sonucu edinme, idari sözleşmenin sona ermesinde mal devri, düzenleme ortaklık payı şeklinde mal edinme, kamulaştırma, devletleştirme, miras yoluyla ve para cezaları, müsadere ve mülkiyetin kamuya geçirilmesi suretiyle mal edinme yer alır.

İdarenin, ihtiyaç duyduğu özel hukuk kişisinin taşınmazına, bedeli karşılığında kanundaki usullere uyarak el koymasına kamulaştırma denir.

Kamu hizmeti niteliğine bürünen özel teşebbüsün, bedeli mukabilinde, bütün olarak (taşınır ve taşınmazlarla birlikte) kamuya geçirilmesine devletleştirme denir.

Kamusal mallar, oluşumu (kökeni) açısından “doğal kamusal mallar” ve “sun’i kamusal mallar” olmak üzere iki sınıfa ayrılabilir.

Tabii olarak oluşmayıp, insan müdahalesi ile oluşan mallar, sun’i kamusal mallardır. Hizmet binası, yol ve köprü gibi kamusal mallar da kendiliğinden değil, insan müdahalesi ile oluştuklarından sun’i (yapay) kamusal mal sınıfında yer alırlar.

Tahsis yönünden kamusallar mallar, hizmet malları, orta malları ve sahipsiz mallar olarak üçe ayrılır.

Kamusal malların, özel hukuk mallarından farklı olarak şu özellikleri bulunur: Devir ve ferağ edilmezliği, Zaman aşımı ile iktisap edilmezliği, özel hukuk işlemlerine konu olamaması, kamulaştırılamaması, vergi gibi yükümlülüklerden muaf olması ve özel bir korumaya tabi olması.

Kamusal malların, konusu olamayacağı özel hukuk işlemlerinden bazıları şunlardır: (a) Kamusal mallar üzerinde sınırlı aynî hak kurulamaz. (b) Kamusal mallar kira gibi özel hukuk sözleşmelerine konu olamaz. (c) Kamusal mallar haczedilemez. (d) Kamusal malların tapu siciline tescili gerekmez.

Kamusal mallardan yararlanmada geçerli olan ilkeler şu şekilde özetlenebilir:

1. Kamusal mallardan, tahsis amacına uygun veya bu amaçla bağdaşır şekilde yararlanılır ya da kullanılır. Kamusal mallar, tahsis amacına aykırı ve tahsisin korunmasını tehlikeye düşürecek şekilde kullanılamaz.

2. İdare, kamusal malları kullanılmaya elverişli şekilde bulundurmak, tahsis amacı dışında kullanılmasını engellemek ve en verimli ve ekonomik şekilde kullanılmasını sağlamakla görevlidir.

3. Kamu mallarından yararlanmada, idarenin üstün ve bertaraf edilemez yetkileri vardır ve idare bu yetkileri her zaman kullanabilir.

4. Kamu mallarından yararlanma hakları, idarenin kamusal malların tahsisini belirleme ve değiştirme yetkisini kısıtlayamaz.

5. Ortak yararlanmada, eşitlik ve serbestlik ilkeleri çerçevesinde yararlanmak esastır.

6. Ortak yararlanmalarda, ücretsiz olarak yararlanmak esastır.

Kamusal malların tahsis cihetine göre türlerinden yararlanma şekilleri, idarenin özel mallarından yararlanma, hizmet mallarından yararlanma, orta mallarından yararlanma ve sahipsiz mallardan yararlanma şeklinde sıralanabilir. 

Elektrik santrallerinden yararlanma, kamusal malların tahsis cihetine göre tasniflenmesinde hizmet mallarından yararlanmaya bir örnektir. Kamu hizmetine tahsis edilen bu mallardan (hizmet mallarından) bir kısmında idare sadece kendisi kullanır, halkın bu malları kullanması, kamu düzeni, milli güvenlik gibi gerekçelerle yasaklanmıştır. Diğer örnekleri de kışlalar, askeri fabrikalar, hapishanelerdir.

Bir okul kantinini işleten özel hukuk kişisinin, kantin olarak kullanılan alanı başkasının kullanmasını engelleyecek şekilde kullanması, "kamusal mallardan yararlanma" türü bakımından özel-istisnai yararlanma olarak adlandırılır. Özel ve istisnaî yararlanma, bir kamusal maldan, başkalarının yararlanmasını kısmen veya tamamen engelleyecek şekilde yararlanmayı ifade etmektedir. 

Özel-istisnai yararlanmada, başkasının yararlanmasını engelleyecek bir yararlanma söz konusu olduğundan bazı özel şartları şunlardır:

1. Özel-istisnai yararlanma izne tabidir: Kamusal mallardan, başkalarının kullanımına engel olacak bir yararlanma biçimi olduğundan, idarenin iznine (ruhsat ya da sözleşme) gerek vardır. Bu tür bir kullanım idarenin müsaadesi olmadan mümkün değildir. Mesela kaldırımda büfe işletmek, bir kamu binasında kantin işletmek ancak ilgili idarenin müsaadesiyle mümkündür.
2. Özel-istisnaî yararlanma ücrete tabidir: Ortak kullanımın aksine, özel istisnaî yararlanma ücrete tabidir. Bu tür yararlanmada, kişinin gelir elde etmesi söz konusu olduğundan, karşılığında da idareye bir bedel ödemesi gerekir.
3. Özel-istisnaî yararlanma süreye tabidir: Bu tür yararlanma belli bir süreye tabidir. Yararlanmanın süresi, ruhsat işleminde ya da sözleşmede belirtilir. Süre sona erdiğinde tekrar uzatılması mümkündür. Mesela okul binalarındaki kantinler, genellikle bir-üç yıl süreyle özel hukuk kişilerine verilmektedir.
4. Özel-istisnaî yararlanma, kamusal malın tahsis amacına uygun olmalıdır: Kamusal malın tahsis amacına aykırı, özel-istisnaî yararlanma olamaz. Mesela okul binasında, kantin, kırtasiye için kullanım olabilir ancak, nalbur dükkânı olamaz.

Kamulaştırma mülkiyet hakkına bir müdahale olduğu için hak sahiplerine lehine, kamulaştırmanın kanunla düzenlenmesi, kamulaştırma usulüne birden fazla makamın iştirak etmesi, usulün çok ayrıntılı düzenlenmesi, bedelin kural olarak peşin ödenmesi gibi bir dizi güvenceler getirilmiştir. 

Kamulaştırma bedelinin para dışında ödeme yöntemi, trampa yoluyla kamulaştırmadır. 

Kamulaştırma bedelinin para dışında diğer bir ödeme yöntemi olan trampa yoluyla kamulaştırmada uyulacak kurallar şu şekilde özetlenebilir:

1. Kamulaştırma bedelinin trampa yoluyla ödenmesi, mâlikin kabulüne bağlıdır. Mâlik kabul etmez ise, para ile ödeme yapılmak zorundadır.
2. Trampa yoluyla mâlike verilecek taşınmaz, idarenin kamu hizmetine tahsis etmediği (özel emlâki) bir taşınmaz olmalıdır. Kamu hizmetine tahsis edilen taşınmaz mâlike verilmez.

3. Trampa yoluyla mâlike verilecek taşınmaz, kamulaştırma bedelini kısmen veya tamamen karşılayacak miktarda olabilir. Bedeller arasındaki fark, taraflarca nakit olarak karşılanır.
4. İdarenin trampa olarak vereceği taşınmaz malın değeri, kamulaştırma bedelinin yüzde yüzyirmisini aşamaz.

Kamulaştırmanın temel aşamaları şu şekilde sıralanabilir:

1. İdari aşamaları

2. Adli aşama

Kamulaştırmada aşağıdaki şartlarda malik taşınmazını geri alma hakkına sahiptir:

a) Kamulaştırma bedelinin kesinleşmesi tarihinden itibaren beş yıl içinde, kamulaştırmayı yapan darece veya 22’nci maddenin ikinci fıkrası uyarınca devir veya tahsis yapılan idarece; kamulaştırma ve devir amacına uygun hiçbir işlem veya tesisat yapılmaz veya kamu yararına yönelik bir ihtiyaca tahsis edilmeyerek taşınmaz mal olduğu gibi bırakılırsa;
b) Mal sahibi veya mirasçıları kamulaştırma bedelini aldıkları günden itibaren işleyecek kanunî faiziyle birlikte ödeyerek, taşınmaz malını geri alabilir.
c) Doğmasından itibaren bir yıl içinde kullanılmayan geri alma hakkı düşer.

Kamulaştırma işlemindeki adli aşamalar şu şekilde sıralanabilir:

1. İdarenin, Asliye Hukuk Mahkemesine müracaat

2. Mahkeme tarafından meşruhatlı davetiye çıkarılması

3. Kamulaştırma kararına karşı idarî dava açılması

4. Duruşmada tarafların anlaşması

5. Taraflar anlaşamaz ise, bedelin mahkeme tarafından tespiti

6. Kamulaştırma bedelinin idarece bankaya yatırılması ve tescil kararı