Sosyal Düzen Kuralları ve Hukuk

Kurallara uyanlar yanında uymayanlar da bulunmasına rağmen, bu düzen kendi dinamiği içinde
yürümektedir. İşte sosyal ilişkilerin tâbi olduğu bu
düzen, sosyal düzen olarak ifade edilmektedir.

Sosyal düzenin herkese yüklediği bazı yükümlülükler ve bazı ödevler vardır. Sosyal düzen içinde, belirtilen ödev ve yükümlere uymamak beraberinde birçok sorunu getirir. Zira sosyal düzen, belli bir ahengi sağlamak için birtakım emir ve yasaklar getirmektedir. Sosyal düzen içinde yaşayan insanların ödevleri, hak ve yetkilerini düzenleyen kurallara
sosyal düzen kuralları denilmektedir.

Sosyal düzen kurallarının belirli özellikleri bulunmaktadır. Öncelikle bu kurallar genel nitelik taşır yani ayırımsız herkese uygulanır. İkincisi süreklidir yani bu kurallar çok uzun zamandır ve aralıksız bir biçimde uygulanmaktadır. Üçüncüsü, bunlar yaptırımlı kurallardır.

Sosyal düzen kuralları zaman içinde değişim
gösterebilirler, hatta bölgeden bölgeye, ülkeden ülkeye dahi farklılaşabilirler. Bir sosyal düzen kuralının zamanla ortadan kalması da söz konusu olabilir.

Genel kabul gören bir yaklaşıma göre sosyal düzen kuralları:
• Din kuralları,
• Ahlak kuralları,
• Görgü kuralları,
• Hukuk kuralları şeklinde sınıflandırılabilir

Din kuralları Tanrı ile insanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen, Tanrı’nın emir ve yasaklarını içeren kurallar bütünüdür. İstisnalar bir yana bırakılırsa din kuralları genellikle kutsal kitaplara dayanmaktadır. Din, evreni yaratan ve yöneten ilahi bir varlığa yani Tanrı’ya inanmayı ve ona ibadeti
emreder.

Kutsal kitaplarda düzenlenen bu ilişkinin bir boyutu uhrevi yani kişi ile Tanrı ve öbür dünya ilişkileridir. Kutsal kitapların getirdiği kurallar uhrevi olanlar yanında aynı zamanda sosyal yaşamı da düzenlemekte ve bu durumda din kuralları hukuk kuralı niteliğine bürünmektedir. Din kurallarının değişmezliği ve dogmatikliği din kurallarının toplumsal yaşamın gerisinde kalmasına yol açabilmektedir. Din kuralları Tanrı buyruğu olduğu için dogmatik ve statiktir. Din kurallarına uyulmadığı
takdirde kişinin günah işleyeceği, Tanrı tarafından cezalandırılacağına inanılır. Laik toplumlarda din kuralına uymamanın sadece manevi yaptırımı bulunmaktadır

Ahlak kuralları iyilik-kötülük, doğruluk yanlışlık gibi çeşitli konulardaki değer yargılarıdır.

Ahlak kurallarının iki yönü bulunmaktadır: Nesnel
(objektif, sosyal) Ahlak insanın diğer bireylere karşı olan ödevleri ile ilgilidir. Öznel (subjektif) Ahlak
kişinin kendi şahsı ve iç dünyasına karşı ödevlerini
ifade etmektedir. Örneğin başkaları hakkında kötü
düşünmemek, yalan söylememek subjektif ahlaka
ilişkinken; fakirlere yardım etmek, verilen sözü tutmak objektif ahlakla yakından ilgilidir.

Ahlak zamana, yere, topluma karşı değişir. Ahlak kurallarına uymama hâlinde karşılaşılan yaptırımlar manevidir. 

Hukuk kuralları ahlak kurallarına göre daha
dar bir alanı kapsar. Zira ahlak kuralları subjektif
ve objektif kurallarla hem toplumsal hem de kişisel
değer yargılarını içerir.

Görgü kurallarıyla tavırlar, yöntemler ve hareket biçimlerinden oluşur. Başkası konuşurken dinlemek, el öpmek, kibarca yemek yemek, selam vermek veya misafir ağırlamak bu kurallara örnek gösterilebilir.

Görgü kuralları bazen hukuksallaşabilir, askerde selam vermek bu duruma örnek gösterilebilir.
Görgü kuralları bölgesel ve yöresel olabilir. Belli
bir bölgede kendine özgü görgü kuralları ile karşılaşılabilir. Görgü kuralları yazılı değildir, aktarılarak
günümüze ulaşmıştır. Görgü kurallarına uymayanlar görgüsüz, kaba veya saygısız olarak nitelendirilir. Bu anlamında görgü kurallarına uymamanın yaptırımı manevidir.

Hukuk kuralları

*Kişilerin dışa yansıyan davranışlarını düzenler,
• Toplumdaki egemen güç, yani üstün siyasal
iktidar tarafından belirlenir,
• Genel olarak kişiler arasındaki ilişkileri düzenler,
• Örgütlü siyasal mekanizma aracılığı ile gerçekleştirir
• Maddi yaptırım içerir
• Toplumsal barışı, hukuk güvenliğini ve adaleti sağlar.

Her hukuk kuralının üç ögesi bulunur. Bunlar; konu, irade (emir) ve yaptırımdır. Her hukuk kuralının düzenlediği bir konu bulunur. Konu, kanun koyucunun sosyal yaşama
ilişkin bakış açısını da yansıtır. Hukuk kuralının
konusu kişilerin dışarıya yansıyan ilişkileri; eylem
ve işlemleridir. Dolayısıyla bir hukuk kuralı kişinin
bir başkasıyla ilişkisine, yaptığı bir sözleşmeye, görmekte olduğu işe ilişkin olabilir.

Hukuk kuralının ögelerinden ikincisi irade (emir)dir. İrade kanun koyucunun yapılmasını uygun bulduğu ya da yasakladığı davranışa ilişkin iradesini ifade
eder. Hukuk kuralıyla kanun koyucu açıkça ya da üstü
kapalı olarak bir şeyi yasaklar ya da serbest bırakır.

Nihayet, her hukuk kuralında bir yaptırım bulunur. Hukukta yaptırım maddi nitelik taşır. Dolayısıyla, açıkça ya da üstü kapalı biçimde, her hukuk kuralı bir maddi yaptırım içerir. Bu yaptırım ceza, tazminat, cebri icra, geçersizlik ya da iptal olabilir.

Hukuk kuralları ve diğer sosyal kuralların birbirinden ayrılması için çeşitli ölçütlerden yararlanılmaya çalışılmaktadır. Bunlardan taraflar bakımından yapılan ayırıma göre, hukuk kuralları iki taraflıdır, diğer kurallar tek taraflıdır. Ancak din,
ahlak ve görgü kuralları da iki taraflı olabileceği
için bu ölçütün bir anlamı bulunmamaktadır.
Bazılarına göre hukuk kuralları yazılı kurallardır;
buna karşın diğer sosyal kurallar yazılı değildir. Bu
ölçüt de özellikle kutsal kitaplardan esinlenen din
kuralları dikkate alındığında yeterli kabul edilemez.
Bazılarına göre hukuk kuralları toplumsal irade
ürünü iken diğerlerinde bu özellik bulunmaz. Ahlak
kurallarının da toplumsal iradeden kaynaklandığı
dikkate alındığında bu ölçüt de anlamlı değildir. Aslında bu ayırımların pratikte çok büyük bir geçerliliği bulunmamaktadır. Tüm sosyal kurallar hemen
hemen aynı konuları, yani sosyal hayatı düzenler.
Tüm kuralların kesiştiği ortak bir alan bulunduğu
gibi, diğerleriyle kesişmeyen, kurallara özgü alanlarla
da karşılaşmak mümkündür. Hemen bütün kurallar
genel, sürekli, soyut ve caydırıcı nitelik taşır.
Kanımızca, hukuk kuralları ile diğer sosyal
kurallar arasındaki ayırım denemeleri gereksizdir.
Hukuk kuralları ile diğer sosyal kuralları birbirinden ayırmada en sağlam ölçüt yaptırımın niteliğidir. Diğer sosyal kuralların yaptırımı manevi nitelik taşırken hukuk kurallarının yaptırımı maddidir.

Aristo adaleti ikiye ayırmaktadır. Aristo’ya göre,
insanların şahsi ve özel durumlarına bakılmaksızın
aynı işleme tâbi tutulmasına denkleştirici adalet
denir. Denkleştirici adalet mutlak, aritmetik bir
eşitliği ifade eder. Buna karşılık değerlerin dağıtılmasında herkesin yeteneğine ve toplumdaki durumuna göre pay almasında dağıtıcı adalet düşüncesi yer alır. 

Sosyal kurallara uyulmadığı takdirde karşılaşılan tepkiye yaptırım denir. Yaptırım farklı türlerde zorlamayı zorlama
ile kurallara uyulmasını amaçlamaktadır.

Yaptırım din, ahlak ve görgü kurallarına uyulmaması hâlinde
manevi nitelik taşırken hukuk kurallarına uyulmaması durumunda maddi niteliktedir. Bu bakımdan
hukukta yaptırım, hukuk kuralına uyulmasını sağlayan, maddi güç uygulanması esasına dayanan bir tepki olarak ortaya çıkar. Hukukta yaptırım özü itibarıyla ceza ve cebir unsurunu içerir; hukuk kuralının yürürlüğü yaptırım olmaksızın sağlanamaz.

Hukukta yaptırım çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Bazı yaptırımların insanlar üzerindeki etkileri
zayıf iken bazı yaptırımlar daha ağır etkiler yaratır.
Hukuki yaptırımlar ceza, cebri icra, tazminat, geçersizlik ve iptal olmak üzere beş kategoride incelenebilir. 

Hukuka aykırı davranışlar, suç olarak ceza kanunlarında yer almaktadır. Suçun işlenmesini önlemek, suç işlenmesiyle bozulan toplumsal düzeni kurmak ve suçluyu ıslah etmek amacıyla ceza yaptırımına başvurulmaktadır
Suçun karşılığı olan ceza, birçok toplumda temel
yaptırım olarak kabul edilir. Öyle ki birçok toplumda yaptırım ile ceza kavramı özdeşleşmiştir. Bunun en temel sebebi ceza yaptırımının ağırlığıdır.
Türk Ceza Kanunu’na göre cezalar hapis ve adli
para cezaları olmak üzere ikiye ayrılır.

Cebri icra, bir borç ilişkisinde borcunu kendi
rızasıyla yerine getirmeyen borçlunun devlet gücü
aracılığıyla bu borcunu yerine getirmesini sağlayan
bir yaptırımdır. 
Yaptırımın uygulanmasında temelde icra daireleri görevlidir. Hak sahibi öncelikle icra dairesine başvurarak borçlunun yükümlülüğünü yerine getirilmesini (örneğin evin tahliyesini, çocuğun teslimini ya da borcun ödenmesini) isteyecektir. Alacaklının elinde bir mahkeme kararı varsa ilamlı icra; para ve teminat alacağına yönelik bir kambiyo senedi varsa
ilamsız icra talep edilir. Bunun üzerine icra dairesi
önce bir ihtarda bulunacak (ödeme emri, tahliye
emri); borçlu hâlâ borcunu yerine getirmemişse icra
dairesi hakkı zorla yerine getirecek, yani gerekirse kiracıyı zorla evden çıkaracak, çocuğu zorla babadan
alıp anneye verecek ya da alacaklının mallarını haciz
edip sattırarak alacaklıya alacağını ödeyecektir.

Tazminat bir kimsenin hukuka aykırılık oluşturan kusurlu bir davranışı sonucu başkasına verdiği zararın o kişiye ödettirilmesidir. Tazminat ile zarar arasındaki ilişki, suç ile ceza arasındaki ilişkiye benzer. Suç işleyen kimseye ceza verilir; zarar veren kimse ise tazminat öder.
Tazminata konu zarar maddi ya da manevi olabilir.

Maddi zararın karşılığı olan maddi tazminat,
zarar gören kimsenin mal varlığında iradesi dışında
meydana gelen eksilmenin zarar veren tarafından aynen ya da nakden giderilmesidir. Aynen tazminde
zarar görenin mal varlığının para ya da para dışındaki şeylerle önceki hâle getirilmesi amaçlanır. Kırılan
bir sandalyenin onarılması ya da yenisinin verilmesi
gibi. Nakden tazminde ise zarardan sonraki durumla
önceki durum arasındaki fark parayla karşılanmaya
çalışılır. 

Hukuka aykırı bir şekilde yapılan hukuki işleme uygulanan yaptırım geçersizlik yani hükümsüzlüktür. Bir işlemin kanunun aradığı koşullara uyulmadan yapılması onun geçersizliği sonucunu doğurur.

Özel hukukta görülen geçersizlik yaptırımının türleri arasında yokluk ve butlan (mutlak, kısmi ve nispi butlan) sayılabilir. Ayrıca yine özel hukukta tek taraflı bağlamazlık, ileri sürülemezlik gibi geçersizlik yaptırımlarına rastlanır

Yoklukta hukuki işlem kanunun öngördüğü
kurucu unsurlardan en az birine uyulmadan yapıldığı için hiç oluşmamış sayılır. Bu tür hukuki
işlemler, hukuk düzeninde varlık kazanmamaktadır.  İşlem hukuk düzeninde hiçbir anlam ifade etmemektedir.

Mutlak butlan, kanunun öngördüğü kurucu
unsurlara sahip olan ancak kanunun emredici hükümlerine aykırı olarak yapılan hukuki işlemler aleyhine uygulanan yaptırımdır. Hukuki işlemin mutlak butlan ile geçersizliğine yol açan sebepler arasında işlemi yapan tarafların hukuki işlem ehliyetine sahip olmaması, işlemin konusunun ahlaka, adaba, kamu düzenine veya kanunun emredici hükümlerine aykırı bulunması, işlemin konusunun imkânsız olması, işlemin geçerlik koşulu olan şekle uygun yapılmaması veya işlemin muvazaalı olması sayılabilir.
Sonuçları birbirine çok benzemekle birlikte,
yokluk yaptırımına tâbi bir hukuki işlem hiç doğmamış kabul edilirken mutlak butlanda işlem doğmuş ama geçersiz sayılmıştır. 
Mutlak butlan herkesçe ileri sürülebilir, mutlak
butlan iddiaları zamanaşımına uğramaz, mutlak
butlan hâlini hâkim kendiliğinden dikkate alır; sebep ortadan
kalksa bile mutlak butlan yaptırımına tâbi işlem geçerli hâle
gelmez. Taraflar anlaşarak mutlak butlanla batıl işlemi geçerli hale getiremez.

Nispi butlan, kanunun öngördüğü unsurlara sahip olan ve kanunun emredici hükümlerine aykırı olmayan bir işlemin, o işlemi oluşturan iradelerden birindeki sakatlık sebebiyle geçersiz sayılmasıdır.
Mutlak butlanın tersine nisbi butlanda işlem, iradesi sakatlanan kimsenin bunu ileri sürüp ispatlamasına kadar geçerlidir. Ancak iradenin sakatlandığının ortaya çıkmasıyla işlem geçersiz hâle gelir.

Eğer iradesi sakatlanan kimse buna rağmen sakatlığı ileri sürmezse işlem geçerli bir işlem kabul edilir.
Başlıca nispi butlan sebepleri yanılma, aldatma ve
korkutmadır (ikrah) 

Kısmi butlanda hukuki işlemin tamamı değil
bir kısmının geçersizliği, söz konusudur. Borçlar
Kanunu’na göre, sözleşmenin içerdiği hükümlerden bir kısmının geçersizliği sözleşmenin bütününün geçersizliğine yol açmayıp, sadece o hükümlerin (o kısmın) geçersizliğine yol açar. Ancak bu hükümler olmaksızın sözleşmenin yapılmayacağı kabul edilirse sözleşme bütünüyle geçersiz (batıl) kabul edilir (TBK m.20)

Kurucu unsurları ve geçerlilik gerekleri mevcut
olan ve bu yüzden geçerli sayılan bir işlemin, hukuki sonuçlarını doğurması için tamamlayıcı bir dış
olgunun sonradan gerçekleşmesine bağlanmasıdır.
Burada, eksik olan işlemin tamamlanması aranır.
Eksikliğin tamamlanması ile işlem baştan itibaren
geçerli hâle gelir. 

Hukuk kurallarına aykırı bir biçimde yapılmış
idari işlemlerin idari yargı organlarınca ortadan
kaldırılması hâlinde iptal yaptırımı ortaya çıkar.
Anayasa’ya göre, idarenin her türlü eylem ve işlemi
yargı denetimine tâbidir. Eğer idare
organlarının yaptıkları işlemler yetki, şekil, sebep,
konu veya amaç yönünden hukuk kurallarına aykırı ise bu işlemler aleyhine idari yargı organlarında
iptal davası açılarak işlemin iptali yoluna gidilebilir.