HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI II

Ünlü Alman hukukçusu Jhering (1818-1892) tarafından ileri sürülmüş olan bu teori hakkı irade gücü ile değil menfaat kavramı ile açıklanmıştır. Buna göre her hakkın amacı ve varlığı bir menfaate dayanır.

Kural olarak herkes yararlanır. Bu haklarda, istisnalar dışında eşitlik ilkesi hâkimdir. Yabancı ve vatandaş ayrımı bu haklarda daha az görülür. Ticari ilişkiler, borç alacak ilişkileri, evlilik, boşanma ve buna bağlı sonuçlar gibi. Diğer şıklarda ifade edilen özellikler kamu haklarına ilişkindir.

Kamu hukukundan doğarlar ve genellikle bireylerin devlete karşı ileri sürebilecekleri haklardır. Örneğin, eğitim hakkı, yaşama hakkı, seçme-seçilme hakkı, düşünce özgürlüğü, sendika hakkı, çevre hakkı gibi.

Velayet hakkı ise, özel hukuktan doğar ve genellikle bireylerin birbirleriyle olan ilişkilerinde karşımıza çıkarlar.

Eğitim hakkı, Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler arasında yer almaktadır. 

Bilgi edinme hakkı ile vatandaşlık hakkı, Siyasal Haklar ve Ödevler içinde yer alır. Kanuni hâkim güvencesi ile  haberleşmenin gizliliği hakkı, Kişi Hakları ve Özgürlükleri arasında yer alır.

Hak ve özgürlüklere getirilecek sınırlamalar “hakkın özü”ne dokunamaz. Yani hakkı anlamsızlaştıracak, kullanımını işlevsiz hâle getirecek sınırlama getirilemez.
Örneğin bir kanun kamu düzenini korumak adına toplantı ve gösterileri yapılmasını 10 gün önceden haber verme şartına bağlamışsa bu tür bir sınırlama toplantı ve gösteri düzenleme hakkının özüne dokunma teşkil eder.

Kurum, inceleme ve araştırmasını başvuru tarihinden itibaren en geç altı ay içinde sonuçlandırır. Sonucunu ve varsa önerilerini ilgili mercie ve başvurana bildirir. Kurum, başvurana, işleme karşı başvuru yollarını, başvuru süresini ve başvurulacak makamı da gösterir. Şu hâlde KDK kararları bağlayıcı nitelikte değildir. Ancak ilgili idarenin bulunan çözümü neden uygulanabilir bulmadığını gerekçelendirmek durumundadır (6328 sayılı Kanun, m. 20).

Öncelikle belirtmek gerekir ki , hak sahibine en geniş yetkiler sağlayan ve bu nedenle ihlal eden herkese karşı ileri sürülebilen haklar mutlak haklar olarak ifade edilir. Mutlak haklar da kendi içerisinde Kişilik hakları, Maddi mallar üzerindeki mutlak haklar, Maddi olmayan mallar üzerindeki haklar ve Şahıslar üzerindeki mutlak haklar olmak üzere dört gruba ayrılır. Patent hakkı, maddi olmayan mallar üzerindeki mutlak haklardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hak sahibine, tek yanlı irade açıklamasıyla var olan bir hukuksal durum üzerinde değişiklik yapma yetkisi veren haklara “değiştirici yenilik doğurucu haklar” denir. Burada hak sahibi, kendisine tanınmış tercih veya seçim hakkını kullanarak var olan hukuksal durum üzerinde değişiklik meydana getirmektedir. Örneğin alıcıya, satın aldığı malın bozuk (ayıplı) çıkması hâlinde iki durumdan birini seçme hakkı tanınmıştır. Ya bozuk malı yenisiyle değiştirebilir ya da geri vermeyerek sadece satış bedelinin indirilmesini isteyebilir.

Bir kimsenin, mülkiyetinde olan bir malı başkasına hukuksal bir işlemle kazandırmadan, bu hak üzerinde başkasına bazı haklar sağlamışsa bu durum “hakkın tesisen kazanılması” anlamına gelir. Genellikle sınırlı aynî hakların kazanılması bu yolla gerçekleşmektedir. Örneğin (A)’nın, taşınmazı üzerinde
(B)’ye geçit irtifakı veya ipotek hakkı kurması gibi.

TMK’nin 3. maddesinde düzenlenen “iyi niyet”, bir kimsenin, bir hakkın kazanılmasındaki eylemsel veya hukuksal bir engelin varlığını, geçerli bir mazerete dayalı olarak bilmemesi ve bilmesinin gerekmemesidir. Kısaca iyi niyet bir hakkın kazanılmasındaki engelin bilinmemesini (ve bilinmesinin gerekmemesini) ifade eder. Bu durumda kişinin hakkı, iyi niyetli olmak şartıyla korunmuştur.

Menfaat Teorisi
Ünlü Alman hukukçusu Jhering (1818-1892) tarafından ileri sürülmüş olan bu teori hakkı irade
gücü ile değil menfaat kavramı ile açıklanmıştır. Buna göre her hakkın amacı ve varlığı bir menfaate dayanır. Doğru cevap B'dir.

Hakkın unsurları; hak öznesi, somut bir konu, yaptırım, yetki, menfaat ve muhataptır. Doğru cevap C'dir.

Kamu haklarının kaynağı anayasadır. Bu nedenle anayasal haklar da denilir. Anayasa tarafından düzenlenmemiş bir hak kamu hakkı olarak değerlendirilmemektedir. Kamu hakları bakımından ikinci  önerme yanlıştır. doğru cevap C'dir.

Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler
Tarihsel açıdan kişi haklarını müteakip anayasalara girmiştir. Bu nedenle uşaklara dayalı sınıflandırmada bulunanlarca “ikinci kuşak haklar” adı verilmektedir. Jellinek’e göre devletin müdahalesini, katkısını gerekli kıldığından, devlete birtakım yükümlülükler getirildiğinden “olumlu statü hakları” veya “isteme hakları” da denilmektedir. Anayasa bu haklara 41-65. maddeleri arasında yer vermiştir. Özel girişim özgürlüğü, çalışma hakkı, dinlenme hakkı, çevre hakkı, konut hakkı, sendika, toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı, sosyal güvenlik hakkı, eğitim hakkı gibi haklar bu grup haklardandır. Doğru cevap E'dir.

Sınırlamalar ölçülülük ilkesinin gereklerine uygun olmalıdır. Ölçüsüz, gereksiz, orantısız bir sınırlamaya gidilmemesi gerekir. Bu ilke hakka getirilecek sınırlamanın amacıyla sınırlama aracı arasında denge kurmak demektir. Ölçülülük için üç açıdan değerlendirme yapılır. Bunlar sınırlamaya gitmek için bir zorlayıcı toplumsal nedenin varlığı gerekir. İkinci olarak sınırlama aracının amacı gerçekleştirmeye elverişli olması gereklidir. Üçüncüsü ise amacı gerçekleştirmek için çeşitli araçlar içerisinde özgürlüğü en az sınırlayacak olanın seçilmesi gerekmektedir. Doğru cevap D'dir.

Kamu haklarının iç hukukta korunması idari makamlara başvuru, yasama organına başvuru ve yargı yoluna başvuru şeklinde olabilir. İdari makamlara yapılabilecek başvurular; dilekçe hakkı, CİMER'e başvuru, kamu denetçisine başvuru, Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumuna Başvuru ve bilgi edinme amacıyla başvurudur. Doğru cevap C'dir.

Hak sahibinin tek yanlı irade açıklamasıyla, yeni bir hukuksal durum ortaya çıkaran haklara “kurucu yenilik doğuran haklar” denir. Örneğin satıcının satmak istediği malı almak iradesini ortaya koymamız ile birlikte hukuk dünyasına satış denilen bir işlem girmiş olacaktır. Bunu meydana getiren de bizim tek yanlı alım yönündeki irademizdir. Aynı şekilde “geri alım hakkı” (vefa hakkı), hak sahibine sattığı malı belirli bir süre içinde tek yanlı irade açıklamasıyla geri alma hakkı veren ve böylece yeni bir hukuksal durum ortaya çıkaran bir haktır. Doğru cevap E'dir.

Bir kimsenin, mülkiyetinde olan bir malı başkasına hukuksal bir işlemle kazandırmadan, bu hak üzerinde başkasına bazı haklar sağlamışsa bu durum “hakkın tesisen kazanılması” anlamına gelir. Doğru cevap B'dir.

Bir kimse, kendisinin veya bir üçüncü şahsın kişiliğine veya mal varlığına yönelik açık veya yakın bir zarar tehlikesinden korumak amacıyla saldırı ile ilgisi bulunmayan bir şahsın mallarına zarar vermişse bundan ancak hakkaniyet çerçevesinde sorumludur (TBK, m. 64/2). Bu durum hukuk düzenlerinde “zorda kalma” (ıztırar hali) olarak adlandırılmaktadır. Örneğin (A), (B)’nin saldırısına karşı koymaya çalışırken attığı tekmenin oradan geçmekte olan (C)’nin elindeki telefona çarpıp kırılması bir zorda kalma durumu oluşturur. Doğru cevap D'dir.

Hak düşürücü süre, hakkın belirli bir süre içerisinde kullanılmaması durumunda hakkın bütünüyle ortadan kalkması sonucunu doğuran bir süredir. Zaman aşımından farklı olarak hak sahibi artık bizzat hakkın kendisini de kaybetmektedir. Doğru cevap E'dir.