HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI II

Şahsilik ilkesi, vatandaşın devletine karşı bağlılığını ülke dışında da sürdürmesinin sonucudur. Yasaların kişiselliği ilkesi olarak da adlandırılan bu ilke uyarınca; devletin koyduğu hukuk kuralının o devlet ile vatandaşlık (=uyrukluk) ya da ikametgâh gibi belirli bir ilişki içerisindeki kişiler açısından yabancı ülkelerde de geçerli sayılmasıdır. Bu ilke uyarınca; her devletin yasaları, o devletin sınırlarını aşıp başka devletlerde de uygulanır.

Ülke dışılık biri bazı kişilerin ve şeylerin statüsünü desteklemek hususunda bir varsayım, diğeri de bir devletin ülkesinde bulunan birtakım kişilerin ve şeylerin o devletin yargısına bağlı bulunmadığını gösteren içeriği geniş bir kavram olarak kullanılmaktadır.

Toplumda hangi hukuk kurallarının uygulanacağı yetkili devlet organınca kararlaştırılır. Çünkü hukuk kuralları asıl itibarıyla olanı değil, olması gerekeni gösterirler. Olması gerekene yönelik her belirleme (=düzenleme, karar) zorunlu olarak bir irade içerir. Olması gerekeni ifade etmek bir değer yargısında bulunmaktır. Kaynağı ne olursa olsun bir toplumda hangi hukuk kurallarının geçerli olacağı hususundaki karar, bir tercihi içerir. Burada önemli olan husus, hukuk kuralının kaynağı ile uygulama kararında (tercihinde) bulunmanın mutlak anlamda çakışması gerekmediğinin bilinmesidir. Gerçekten, bir ülkede dinî hukuk da uygulanabilir, kaynağı itibarıyla tamamen insan iradesi ürünü hukuk da uygulanabilir. Ancak, fiilen hangisinin uygulanacağı, kural koymaya yetkili devlet organında görevli kişilerin iradeleriyle (=kararlarıyla) belirlenir. Hukuk kuralının kaynağı ilahi irade olsa dahi, bu kuralların geçerli hukuk kuralları olması tercihi, insan iradesinin ürünü olan bir karardır.

Türkiye’de işlenen suçlar hakkında Türk kanunları uygulanır. TCK’nın 8. maddesiyle ceza hukuku açısından açıkça mülkilik ilkesi kabul edilmiştir.

Kanunlar, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve yönetmelikler ile diğer düzenlemeler, ayrıca bir yürürlük tarihi belirtilmemiş ise Resmî Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer. (10 Numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, RG,15.07. 2018, S. 30479)

Anayasal nitelik taşıyan ve TC’nin değişmez niteliklerinden bir olarak öngörülmüş olan hukuk devleti ilkesinin gereklerinden biri de devlet organlarının yani yasama (=TBMM) ve yürütmenin (=Cumhurbaşkanı ve idarenin) işlemlerinin yargısal denetimidir (=kazai murakabesidir). Bu gereğin sonucu olarak düzenleyici işlemlerden kanun ve Cumhurbaşkanı kararnamesinin normlar hiyerarşisi uyarınca üst hukuk normu olan Anayasa’ya aykırılığı söz konusu ise Anayasa Mahkemesince iptal veya itiraz (=defi) yoluyla önüne getirilen söz konusu düzenlemenin tamamını veya bazı maddelerini iptal etmesi mümkündür.

Anayasa’da “iptal kararlarının Resmî Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlüğe gireceğinden” söz edilmekte ise de Anayasa Mahkemesi, Anayasa’nın 153/3. maddesine istinaden, bazı iptal kararlarının yürürlük tarihini, yasama organına aynı konuda yeni kanuni düzenleme yapabilmesi için süre vermek ve bu şekilde iptal hükmüyle birlikte ortaya çıkabilecek hukuki boşluğun ortaya çıkmasına mani olmak amacıyla, iptal kararının Resmî Gazete’de yayımlandığı tarihten başlayarak
bir yılı aşmamak kaydıyla belirli bir süre sonra yürürlüğe gireceğini de  kararlaştırabilmektedir.

“Kanunların Geriye Yürümezliği İlkesi” uyarınca kanunlar kural olarak yürürlük tarihlerinden sonraki olay, işlem ve eylemlere uygulanmak üzere çıkarılırlar. Yürürlüğe giren kanunların geçmişe ve kesin nitelik kazanmış hukuksal durumlara etkili olamaması hukukun genel ilkelerinden “‘Kazanılmış Hakların Korunması” ilkesinin gereğidir.

Yargılama hukuku kapsamında yani idari yargı, ceza yargısı ve medeni yargı alanında önceki kanun hükümlerine göre tamamlanan dava ve usul
işlemleri geçerliliğini korur, yeni kanun bunlarda bir değişiklik yapmaz. Fakat önceki kanun zamanında başlayan ve henüz bitmeyen dava ve usul
işlemlerine yeni kanun uygulanır. Buna usul hükümlerinin derhâl uygulanırlılığı ilkesi denir.

Kanunların yürürlükten kalkması  doğrudan doğruya yürürlükten kalkma, başka bir kanunla yürürlükten kalkma ve iptal yoluyla yürürlükten kalkma olmak üzere üç şekilde söz konusu olabilir.

adaleti

meşruiyeti

Hukuk kuralla­rının koyucusu devletin yetkili organlarıdır. Örne­ğin; Türkiye’de, kanun şeklindeki emir ve yasakları koymaya Türkiye Büyük Millet Meclisi; Cumhur­başkanlığı kararnamesi şeklindeki emir ve yasakları koymaya Cumhurbaşkanı; yönetmelik şeklindeki emir ve yasakları koymaya ise Cumhurbaşkanı, ba­kanlıklar ve kamu tüzel kişileri yetkilidir.

Genel anlamda emir, hiyerarşi itibaıyla daha üst bir makamın kendisinden daha alt bir makama bir şeyin yapılması veya yapılmamasını bildirmesidir. Hukuk kuralları açısından kavram, kişiye verilen emri, yükümlülüğü gösterir.

genellik

Kanunların mülkiliği ilkesinde bir ülkenin mevzuatında yer alan düzenlemeler, ait oldukları devletin ülkesinde bulunan vatandaş ya da yaban­cı ayrımı yapılmaksızın herkese uygulanır, ancak ülke dışında uygulanmaz.

Geçmişe yürümezlik ilkesi hukuk kurallarının zaman bakımından uygulanmasına ilişkindir.

Hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması konusunda, “şahsilik/kişisellik” ve“mülkilik/yersellik” ilkeleri geçerlidir.

3011 sayılı Resmî Gazete’de Ya­yımlanacak olan Yönetmelikler Hakkında Kanun’a göre, “Cumhurbaşkanlığı, bakanlıklar ve kamu tü­zelkişilerinin; a) İşbirliğine, yetki ve görev alanlarına ait hükümleri düzenleyen, b) Kamu personeline ait genel hükümleri kapsayan, c) Kamuyu ilgilendiren, Yönetmelikler Resmî Gazete’de yayımlanır. Ancak, millî emniyet ve millî güvenlikle ilgili olan ve gizlilik derecesi taşıyan yönetmelikler yayımlanmaz. Bu mad­denin uygulanması bakımından hangi yönetmelik ve tebliğlerin Resmî Gazete’de yayımlanacağı ile ilgili oluşabilecek tereddütleri gidermeye Cumhurbaşkan­lığı yetkilidir.” (mad. 1) “Mahalli idarelerce düzen­lenen ve bu idarelerin yetki ve görev alanlarına giren yönetmelikler, mahallinde çıkan gazete veya diğer ya­yın yolları ile ilan olunur.” (mad. 2)

“Savaş ve mücbir sebeplerle Türkiye Büyük Millet Meclisinin toplanamaması hâli hariç olmak üzere; olağanüstü hal sırasında çıkarılan Cumhur­başkanlığı kararnameleri üç ay içinde Türkiye Bü­yük Millet Meclisinde görüşülür ve karara bağlanır. Aksi halde olağanüstü hallerde çıkarılan Cumhur­başkanlığı kararnamesi kendiliğinden yürürlükten kalkar.” (Anayasa, mad.119/son)

Kanunun veya CK’nin yeni çıkarılan bir kanun ya da CK ile yürürlükten kaldırılmasına ilga denir.