HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI II

Hukukta şeklî kaynak iki açıdan tanımlanmaktadır. Dar anlamda şeklî kaynak denildiğinde bir hukuk kuralının yürürlüğe girerken aldığı isim, büründüğü şekil ve kalıp kastedilmektedir (Çağıl, 273). Örneğin; kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik, yönerge gibi. Geniş anlamda uygulama kaynağı denildiğinde ise bir hukuksal sorunun çözümünde kullanılabilecek ve yararlanılabilecek kaynaklar kastedilir.

Ana kaynaklar için pozitif hukuk kuralları da denilir. Bilindiği üzere pozitif hukuk; belirli bir ülkede, belirli bir dönemde yürürlükte bulunan “yazılı” ve “yazılı olmayan” kurallar topluluğu olarak tanımlanmaktadır.

TBMM’de kabul edilen kanunların yayımlatılması görevi ve yetkisi Cumhurbaşkanına aittir (AY, m. 104/5). Resmî Gazete’de (RG) yayımlanma kanunun yürürlüğe girebilmesinin en temel şartıdır. Ancak kanunun RG’de yayımlanmasıyla yürürlüğü ayrı ayrı şeylerdir. Bunun anlamı şudur: her kanun mutlaka RG’de yayımlanmak zorundadır. Ancak her RG’de yayımlanan kanun derhâl ve otomatik olarak yürürlüğe girmiş olmaz.

Hukuk kurallarının nerede bulundukları, içerikleri hakkında nereden bilgi sahibi olunacağını gösteren kaynaklara hukukun bilgi kaynakları denilir. Bu kaynaklar yazılı kurallar, mahkeme kararları veya bu konularda uzman kişiler tarafından kaleme alınmış çeşitli eserler ve açıklamalar olabilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Yargısal içtihatlar ve bilimsel içtihatlar Yardımcı Kaynaklar (Bağlayıcı Olmayan Kaynaklar)'ın kapsamında ele alınmaktadır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Kelsen’in kurallar hiyerarşisi: Anayasa Temel Hak ve Özgürlüklere İlişkin Uluslararası Sözleşmeler Kanunlar ve Kanunlara Eş Değer Kurallar: Olağanüstü Dönem CBK, Alelade Uluslararası Sözleşmeler Olağan Dönem CBK ve Yürürlükte bulunan KHK Yürürlükte Bulunan Tüzükler Yönetmelikler ve Yönetmelik Statüsünde Diğer Düzenleyici İşlemler şeklinde yukarıdan aşağıya sıralanmaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Devletin teşkilat yapısını, organlarını, her bir organın görev ve yetkilerini, kişilerin haklarını ve özgürlüklerini düzenleyen üstün kurallar topluluğudur. Doğru cevap C şıkkıdır.

Batı dünyasında 18. yüzyılda başlayan mutlak rejimlerin yerine güçler ayrılığına dayanan, hak ve özgürlükleri güvence altına alan, hukukun üstünlüğüne dayanan anayasal rejimleri kurma amacı taşıyan anayasacılık hareketleri Osmanlı Devleti’nde de yansımasını bulmuştur. Bu amaçla padişahın mutlak gücünün sınırlandırılması ve meşrutiyete geçiş arayışları baş göstermeye başlamıştır. Sened-i İttifak (1808) ve Tanzimat Fermanı (1839) bu yönde atılan adımlar olma özelliği göstermektedir. Doğru cevap E şıkkıdır.

İtiraz Davası (AY, m. 152): Görülmekte olan bir davada somut olaya uygulanacak olan kanunun anayasaya aykırılığının taraflardan birince iddia edilmesi ve mahkeme tarafından ciddi bulunması yahut bizzat mahkeme tarafından aykırılık durumunun saptanması hâlinde davanın askıya alınarak aykırılığın Anayasa Mahkemesine gönderilmesidir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Bir kanuna karşı iptal davası açılmış olması kendiliğinden uygulanmasını durdurmaz. Kanun uygulanmaya devam eder. Bununla birlikte kanun açık hukuka aykırılık taşıyor ve uygulanması hâlinde giderilmesi güç ve olanaksız bazı zararları ortaya çıkartma olasılığı taşıyorsa bu durumda kanun hükmünün uygulanmasının durdurulması istenebilir. Buna anayasa yargısında yürürlüğün durdurulması kurumu denilmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

İkici görüşe göre iç hukuk ile uluslararası hukuk birbirinden bağımsız iki ayrı hukuk düzenidir. Birbirinden ayrı işleyişi vardır. Kaynakları farklıdır. İç hukukun kaynağı devletin kendi egemen iradesidir. Oysa uluslararası hukuk birden fazla devletin iradesinin bir araya gelmesi sonucu ortaya çıkar. Doğru cevap D şıkkıdır.

Hukuksal Unsur: Sürekli tekrarlanan ve uyulması yönünde genel bir inanç oluşmuş davranışın basit örf ve âdet kuralından çıkarak örf ve âdet hukuku kuralı haline gelmesi için devlet tarafından ona sonuçlar bağlanmış olması yani hukuksal bir nitelik kazandırılmış olması gerekir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türk Medeni Kanunu’nun 1. maddesinde “Hâkim, karar verirken bilimsel görüşlerden ve yargı kararlarından yararlanır” diyerek yardımcı kaynakların hukuksal niteliğini belirlemiştir. Bu kaynaklar öğretide yargısal içtihatlar ve bilimsel içtihatlar olarak iki ana başlık altında ele alınmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

TBMM’ye kanun teklifi ancak milletvekilleri aracılığıyla yapılabilir. Belirli bir sayı koşulu bulunmamaktadır. Milletvekilleri dışında hiçbir organ ya da makam kanun teklifinde bulunamaz. Bunun istisnalarını 2017 Anayasa Değişikliği ile getirilen hükûmet sisteminin bir sonucu olarak “bütçe kanun teklifi” ile “kesin hesap kanun teklifi” oluşturmaktadır (AY, m. 161/3, 161/9). Bu konulardaki teklifler, Cumhurbaşkanı tarafından TBMM’ye sunulur.

Kanun yayımlanmış olsa da yürürlüğe girmemişse bağlayıcılık değerini henüz kazanmaz. Ne zaman yürürlüğe gireceği ise kanunun metninde gösterilir. Yürürlüğe giriş için özel bir tarih gösterilmemişse bu durumda RG’de yayımlandığı gün yürürlüğe girmiş olacaktır (10 No’lu Resmî Gazete Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, m.7).

Bir kanuna karşı iptal davası açılmış olması kendiliğinden uygulanmasını durdurmaz. Kanun uygulanmaya devam eder. Bununla birlikte kanun açık hukuka aykırılık taşıyor ve uygulanması hâlinde giderilmesi güç ve olanaksız bazı zararları ortaya çıkartma olasılığı taşıyorsa bu durumda kanun hükmünün uygulanmasının durdurulması istenebilir. Buna anayasa yargısında yürürlüğün durdurulması kurumu denilmektedir. Eğer Anayasa Mahkemesi bu iki şartın varlığını tespit ederse iptal davasının esası hakkında karar verinceye kadar iptali istenen kuralın uygulanmasını askıya alır.

Hukukumuza 1961 Anayasası’nın 1971 değişiklikleri ile giren ve 1982 Anayasası ile de bazı değişikliklerle benimsenen ve 2017 Anayasa değişikliği ile yerini Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine bırakan olağanüstü dönem kanun hükmünde kararnameleri de (KHK) kanuna eşdeğer güç ve nitelik taşımaktadır. Bugün için kanun hükmünde kararname denilen hukuk kurallarına son verilmiş olmakla birlikte geçmişte çıkartılmış ve yürürlüğünü devam ettirmekte olan KHK’ler bulunmaktadır. Olağanüstü dönemlerde çıkartılmış olup hâlen yürürlükte bulunan KHK’ler da hukukumuzda kanunlarla eşdeğer statüde bulunmaktadır.

Viyana Sözleşmeler Hukuku adını alan Uluslararası sözleşmeye göre devlet adına imzalama yetkisi iki grup görevliye tanınmıştır. Bunlardan bir grubunu görevleri gereği herhangi bir yetki belgesi olmaksızın devlet adına imza yetkisi olan kişi ve makamlardır. Bunlar devlet başkanları, başbakanlar, dışişleri bakanları ve diplomatik misyon şefleridir Diğer grup ise bir sözleşme yapma yetkisi ile yetkilendirilmiş kişilerdir (Viyana Sözlemeler Hukuku, m.7/2).

Zaman zaman yüksek mahkemenin çeşitli daireleri arasında veya aynı dairenin farklı tarihli kararlarında aynı kuralın farklı yorumuyla karşılaşılması muhtemeldir. Oysa aynı konuda farklı kararların verilmesi hukuka olan güveni sarsar, hukuksal açıdan belirsizlik doğurur. İşte aynı konuda verilen kararlar arasındaki çelişkileri gidermek, hukuk kurallarının herkese aynı yönde uygulanmasını sağlamak ve hukuksal güvenlik ilkesini sağlamak amacıyla aynı konuya ilişkin verilmiş bu farklı kararların giderilmesi amacıyla yüksek mahkemelerin yetkili kurullarınca içtihatları birleştirme kararları alınır ve böylece içtihat birliği sağlanır.
İçtihadı birleştirme kararları RG’de yayımlanır ve yayımlandıkları andan itibaren tıpkı bir kanun gibi bağlayıcı nitelik taşır. Dolayısıyla hiyerarşik açıdan bakıldığında kanuna eş güçte olduğu söylenebilir. Çünkü bir içtihadı birleştirme kararı ancak kanun tarafından etkisizleştirilebilir, değiştirilebilir, kaldırılabilir veya tersi yönde düzenleme getirilebilir.