Hukukta Sorumluluk

Hukuktaki anlamıyla sorumluluk ise, bir kimsenin (=hukuk süjesinin) belli olaylar veya işlemleri müteakiben, iradesi neticesinde ve bazen de hukuk düzeninin genel düzenlemelerinin bir gereği olarak kendi aleyhine doğacak hukuksal sonuçlara katlanmak yükümlülüğüdür. Bir başka ifadeyle sorumluluk dar anlamda kişinin uğradığı zararın, zarara sebebiyet veren kişiye yüklenmesidir. Sorumluluğun geniş anlamında ise hukuk kurallarına aykırı tasarruf, tutum ve davranışların, kuralın emir unsuruyla birlikte yaptırımı da içermesinin doğal neticesi olarak ortaya çıkardığı sonucudur.

Sorumluluk kavramı genel olarak hukukta kamu görevlilerinin sorumluluğu, kolektif (=müşterek) sorumluluk, ebeveyn ve vasi örneklerinde olduğu gibi kişinin statüsü dolayısıyla başkasının davranışlarından sorumluluğu, bir şeye sahip olunmadan kaynaklanan sorumluluk, yargının iyi işlememesinden kaynaklanan sorumluluk, tehlikeli maddeden dolayı sorumluluk, ceza sorumluluğu ve sorumluluk kapsamında bir başkasının davranışından dolayı cezai
sorumluluk, işletme yöneticisinin cezai sorumluluğu, tüzel kişilerin cezai sorumluluğu, siyasal sorumluluk ve kamu kudretinin sorumluluğu gibi başlıklar altında kullanılmaktadır.

Kısacası sorumluluk (=mesuliyet), ortaya çıkan zarardan kimin sorumlu olacağını öngören, belirleyen ve buna bağlı olarak da zarara uğrayanın (=zararın muhatabının, mağdurunun) zarar verene (=zararın failine, müsebbibine) karşı uğradığı zararın tazminini idari ve/veya yargısal yolla isteme hakkını düzenleyen ilkeler ve kurallardır.

Hukukta sorumluluk farklı alanlarda ve anlamlarda kullanılmaktadır. Buna göre; siyasi bir otoritenin devrilmesi veya istifası sonucunu doğuran siyasi sorumluluk, ceza kanunlarında suç olarak öngörülen yasaklamaları işleyen faillerinkanunlarda öngörülen yaptırıma tabi kılınmasına imkân tanıyan cezai sorumluluk, hükûmet modeline bağlı olarak Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı yardımcıları, başbakan, bakan ve kanunen önceden belirlenmiş üst derece yöneticilerin Yüce Divan sıfatıyla Anayasa Mahkemesi veya bir Yüksek Mahkeme önüne çıkarılmasını sağlayan siyasi-cezai sorumluluk, belli bir statü ve/veya mesleki faaliyet icra edenlerin mesleki anlamda ve çalışma barışına yönelik kurallara riayet etmesini sağlayan disiplin sorumluluğu ve hukuki sorumluluk olmak üzere değişik anlamlarda kullanılmaktadır.

Özel hukukta sorumluluğun söz konusu olduğu hâllerde tazminat yükümlülüğü hem kusurlu hem de kusursuz sorumluluk hâllerinde gündeme gelir.

Genel olarak, özel hukukta ve idare hukukunda tazmin yükümlülüğünden söz edilebilmesi, zarar, kusur ve zararı doğuran olayın sorumlu tutulan hukuk süjesinin faaliyetine bağlanabilmesi yani zarar ile söz konusu faaliyet arasında
nedensellik bağının bulunması şartlarına bağlıdır. İlgililerin hukuken korunan maddi ve manevi değerlerinde zarar verici olaydan sonra ortaya çıkan durumla önceki durum arasında görülen fark, sorumlu tutulacak hukuk süjesinin tazmin
borcunu oluşturur. Özel hukukta sözleşme (=akit) dışı sorumluluk kural olarak kusurlu, yasal düzenleme ile öngörüldüğü durumlarda istisnai olarak da kusursuz haksız fiil sorumluluğu şeklinde ifade edilmektedir.

Zararın tazmini iki şekilde söz konusudur: Zarar görenin eşyası yerine yenisinin temini veya tamiri suretiyle yani paranın dışında kalan tazmin şekillerine aynen tazmin (=aynî tazminat) şeklinde ya da zarar tutarının para ile ödenerek tazmini yani, nakden tazmin yoluyla gerçekleştirilir. Aynen tazmin ile zarardan sorumlu olan kişi, zarara uğrayan malı ya muadilini temin ederek ya da eski hâline
getirmek şekline borçlanır. Burada zararın tazmini ile güdülen amacın en iyi biçimde aynen tazmin ile gerçekleşebileceği göz önünde bulundurulmaktadır.
Hukuki açıdan maddi zararın ayn olarak tazmininde ihlal edilen hak veya hukuki değere karşılık gelen durum ya fiilen yeniden kurulur ya da böyle bir hak
veya hukukî değer düzeltilmek yahut benzer bir değer verilmek suretiyle zarar görenin mal varlığı tekrar tesis edilir.

Kusur, sorumluluk hukukunun önemli kavramları arasında yer alır ve hatta kusur sorumluluğunda kurucu unsurdur. Zira kusur sorumluluğunda (=haksız fiil sorumluluğunda), olağan sebep (=objektif, kusursuz) sorumluluğu ya da
tehlike sorumluluğunun aksine kusur yoksa sorumluluk da yoktur. Kusur her şeyden önce hukuka aykırı bir davranıştır. Bir davranış hukuka uygunsa ya da hukuka uygunluk hâllerinden yararlanıyorsa kınanamaz. Bir tazminat sonucunun
doğabilmesi için kusur tek başına yeterli olmayıp kusuru yanında TBK’nın 49. maddesinde belirtilen hukuka aykırı fiil ve zarar unsurlarının ve bu zarar ile hukuka aykırı fiili arasında uygun illiyet bağının da bulunması şarttır.

Zarar: Genel olarak zarar, bir kimsenin mal varlığında iradesi (=rızası, istemi) dışındaki azalmadır. Mal varlığının zarar verici eylem olmasa idi, alacağı durum ile eylem sonucu aldığı durum arasındaki fark zararı ifade eder. Dolayısıyla bireyin mal varlığında veya kişilik haklarına ilişkin kendi iradesi, istemi veya rızası dışında ortaya çıkan eksilme veya kesin bir artışın engellenmesidir.
Zararın dar ve geniş olmak üzere iki anlamı vardır. Dar anlamda zarar, kişinin mal varlığında iradesi dışında meydana gelen eksilmeyi ifade ederken, geniş anlamda zarar, kişinin sadece mal varlığındaki azalmayı değil kişi varlığında uğradığı zararı da ifade eder. Kısacası zarar maddi olabileceği gibi, manevi de olabilir.

1. Zarar, Gerçek ve Kesin Olmalıdır

2. Zarar Özel Olmalıdır

3. Zarar, Meşru Bir Menfaat ya da Hakka Yönelik Olmalıdır

4. Zarar, Maddi ya da Manevi Nitelikte Olabilir

5. Zarar, Parayla Takdir Edilebilen Bir Nitelikte Olmalıdır

6. Nedensellik Bağı (=İlliyet Bağı, İlliyet Rabıtası)

1. Zorlayıcı Nedenler (=Mücbir Sebep, Force Majeur)

2. Beklenmeyen Durumlar (=Kaza, Cas Fortuit)

3. Zarar Görenin (=Mağdurun) Kusuru)

4. Üçüncü Kişinin Kusuru

Medeni hukukta sorumluluk, tazminat sorumluluğu veya hukuki sorumluluk olarak da adlandırılan bu sorumlulukta devlet dâhil, bir kişinin yani hukuk süjesinin, diğer bir kişiye (=hukuk süjesine, üçüncü kişiye) hukuka aykırı olarak verdiği zararı gidermesi yani “zarara sebebiyet veren, tazmin eder” esasına dayanır. Tazminat, uğranılan zararın sebebiyet veren tarafından karşılanmasına yönelik bir yaptırımdır. Kural olarak maddi ve parayla zarara uğrayana ödenen bir miktardır.

Bir hukuki –akdi (=sözleşmeye) dayanan- ilişkiden kaynaklanan yükümlülüklerin tamamen veya kısmen yerine getirilmemesi veya aykırı davranılması durumunda ortaya çıkan zarar karşılanır, tazmin edilir. Buna akde (=sözleşmeye) aykırılıktan kaynaklanan sorumluluk denilmektedir. Taraflar akdi ilişkinin niteliğine göre bu sorumluluğun kapsam ve içeriğini tayin edebilir. Bu olmadığında kanuni düzenlemeler veya hâkimin müdahalesi bahse konu olur.

Taraflar arasındaki hukuki ilişkiler aile hukukunun evlilik, boşanma, miras, velayet, nafaka gibi kurumlarından veya alım-satım, kira, kefalet, eser, vekâlet gibi çeşitli sözleşmelerden doğabilir.  Bu anlamda olmak üzere kaynağı ne olursa olsun, bir hukuki ilişkide, yükümlülüklerini yerine getirmeyen taraf, bu yüzden doğan zararı karşılar.

1. Hukuki İşlemlerden Sorumluluk

2. Haksız Eylem (=Sözleşme Dışı) Sorumluluk

3. Tapu Sicillerinin Tutulmasında Devletin Sorumluluğu

4. İcra Dairesi Görevlilerinin Sorumluluğu

Borçlar hukukunda esas olarak subjektif sorumluluk esası benimsenmiştir. Kusur sorumluluğu olarak da ifade edilebilen bu sorumluluk türünde, bir kişinin sorumluluğunun belirlenmesinde kusur esastır. Buna göre; TBK’nın 49. maddesinde “Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu
zararı gidermekle yükümlüdür. Zarar verici fiili yasaklayan bir hukuk kuralı bulunmasa bile, ahlaka aykırı bir fiille başkasına kasten zarar veren de, bu zararı gidermekle yükümlüdür.” hükmü yer almıştır. Kanuna göre; zarar gören, zararını ve zarar verenin kusurunu ispat yükü altındadır.

Kamu hukuku alanında, özel hukuktaki sorumluluktan esinlenilmiş ve fakat idare hukukunun özellikleri göz önüne alınarak özel hukuktakinden ayrı bir sorumluluk anlayışı ve sınıflandırılması geliştirilmiştir. İdarenin sorumluluğu (=kamu kudretinin akit dışı sorumluluğu) üçüncü kişilere verilen zararların tazminine idarenin zorunlu kılınmasıdır. Bu anlamda özel hukuktaki gibi bir sorumluluktur.
Ama idarenin sorumluluğunda özel hukukun sorumluluğa ilişkin kuralları idare hukukunun otonom (=bağımsız) özelliğinin bir gereği olarak idareye uygulanmaz. Buna karşılık zarar görene uğradığı zararının, zarara uğrayanın talebine bağlı olarak tam ve gerçek anlamda giderilmesine yönelik belli bir
miktar ödeme yapılması, özel hukuktakiyle büyük bir benzerlik gösterir.

İdare hukukunda idarenin iki tür sorumluluğu kabul edilmektedir. Biri, idarenin özel hukuk ilkeleri doğrultusunda yaptığı sözleşmelerden kaynaklanan özel hukuk sorumluluğu; diğeri ise, idarenin idare hukuku ilkeleri doğrultusunda yapmış olduğu sözleşmeler ve idarenin her türlü işlem ve eyleminden kaynaklanan
kamu hukuku ilkeleri doğrultusunda oluşmuş idare hukukuna özgü sorumluluğudur.

İdarenin kişilere verdiği zararları tazmin yükümlülüğü, idarenin “hizmet kusuruna (=kusurlu sorumluluk)” ve “kusursuz sorumluluğuna” dayanmaktadır. İdarenin kusura dayanan sorumluluğu, uygulamada “hizmet kusuru” kavramı ile anlatılmaktadır. Hizmet kusuru, özel hukuktaki çalıştıranların (=istihdam edenin, adam çalıştıranın) sorumluluğundan ayrı, idare hukukuna özgü bir sorumluluktur. Hizmet kusuru doğrudan, özel hukuktaki çalıştıranın sorumluluğu ise dolaylı bir sorumluluktur.

Hizmet kusuru kavramı yalnızca bir idari faaliyet türü olarak kamu hizmetini değil; idarenin tüm eylem, görev ve işlemlerini (örneğin idari kolluk faaliyetleri) ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu anlamıyla hizmetin genel olarak kuruluşu, kamuya sunulması ve devamlılığının sağlanması sürecinde idarenin üzerine düşen görevi gereği gibi yerine getirmemesi hâlinde hizmet kusuru gündeme gelir. Hizmet kusurundan söz edebilmek için kamu görevlisinin kusurlu olması şartı aranmaz. Dolayısıyla idarenin sorumluluğu ile istihdam edenin sorumluluğu aynı şey değildir. Hizmet kusuru idare hukukuna özgü bir sorumluluktur ve istihdam edenin sorumluluğu gibi dolaylı değil, doğrudan bir sorumluluk hâlidir. Bir başka ifadeyle hizmet kusuru, özel hukuktaki çalıştıranların (=istihdam edenin, adam çalıştıranın) sorumluluğundan ayrı, idare hukukuna özgü bir sorumluluktur.

1. Hizmet Kusuru, Nesnel (=Objektif Niteliği Haiz) ve Anonimdir.

2. Hizmet Kusuru, Genel ve Asli Sorumluluk Türüdür.

3. Hizmet Kusuru, Olaylara Göre Değişen, Esnek Bir Kavramdır.

4.