Hukukta Kişi ve Kişilik Kavramları

Hukuk düzenince hak sahibi olarak kabul edilen ve yükümlülüklere tabi tutulan varlıklara hukuk di­linde kişi adı verilmektedir. Kısaca hak öznesi olan varlıklara hukukta kişi adı verilmektedir. Elbette hakkın doğası ve niteliği gereği yükümlülükler de içerdiği açıktır. O hâlde kişi kavramını hak ve yü­kümlülük sahibi olmak şeklinde anlamak gerekir.

Kimlerin kişi sıfatına sahip olduğu sorusuna ise geçmişten günümüze farklı cevaplar verilmiştir. İlk zamanlarda hak öznesi olarak yani kişi olarak sadece belirli kategoride insanlar kabul edilmiştir. Uzunca bir süre kadınların ve kölelerin hak öznesi olarak kabul edilmedikleri görülmüştür. Özellikle köleli­ğin kök salmış olduğu dönemlerde köleler insan ol­malarına rağmen hak öznesi olarak görülmemiştir.

Kişi sıfatı olmadığından hakkın öznesi değil hakkın konusu (objesi) olmuştur. Bu nedenle tıpkı bir eşya gibi alım satım, kiralama, yararlanma, zilyetlik gibi çeşitli tasarruflara konu edilmiştir. Ancak köleliğe karşı yürütülen mücadelelerin ardından bu kurum hukuk düzenlerinden kaldırılmış ve köleliğe karşı çeşitli yasaklamalar getirilmiştir. Dolayısıyla her in­sanın hak öznesi olduğu uluslararası sözleşmelerle de güvence altına alınmıştır. Böylece insanlar rengine, dinine, diline, statüsüne bakılmaksızın sadece insan olmak hasebiyle hak sahibi olarak kabul edilmiş ve kişi sıfatına sahip olmak için insan olmaktan başka bir özellik ve şart aranmaması kabul edilmiştir.

Bazı ülkelerde birtakım girişimler olmakla birlikte bugüne kadar hayvan­ları özne hâline getiren düzenleme yapılmamıştır. Fransız Medeni Kanunu’nda 2015 yılında 514. maddede yapılan bir değişiklikle son derece ilginç bir kural getirilmiştir. Sözü edilen maddeye göre “hayvanlar duygu yeteneğine sahip canlı varlıklar­dır. Kendilerini koruyan hükümler saklı kalmak kaydıyla eşya hükümlerine tabidir”. Bu düzenleme aslında kendi içerisinde bir çelişkiye yer vermekte­dir. Çünkü hayvanları hukukun hem öznesi hem nesnesi yapmaktadır. Oysa hukuk açısından kişi hem özne hem de nesne olamaz. Dolayısıyla bu hükümden hayvanlara hukuksal kişilik tanındığı sonucuna ulaşılamamaktadır.

Gerçek kişiler hukuk dilinde insanları ifade et­mektedir. Gerçek kişilerde kişiliğin ne zaman baş­layacağı genellikle Medeni Kanunlar tarafından gösterilmektedir. Türk Medeni Kanunu’na göre “gerçek kişilik çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu anda başlar” (28/1). Bu hükme göre kişiliğin başla­ması için sağ doğmak ve tam doğmak şeklinde iki şart gerekmektedir.

Sağ doğmak canlı, sağ bir varlık olarak dünya­ya gelmiş olmayı ifade eder. Öğretide öteden beri geleneksel biçimde söylendiği üzere doğumdan iti­baren bir nefes alışverişinde bulunmuş olmak dahi şartın gerçekleşmiş olması için yeterlidir. Tersi ölü doğumdur.

Tam doğmak ise anne bedeninden ayrı, bağım­sız bir varlık hâline gelmiş olması anlamına gel­mektedir. Tam doğmak deyimindeki tamlık fizik­sel anlamda bir bütünlüğü değil anne rahminden ayrışmış olmayı ifade etmektedir. Organ açısından eksik ve engelli doğmanın tam doğum şartı ile ilgisi bulunmamaktadır. Kordon bağının kesilmiş olup olmamasının da tam doğum şartının gerçekleşmiş olması bakımından bir önemi bulunmamaktadır. Kesilmeden bu süreçte ölmüş olması hâlinde bile bu süreçte kişi sıfatının varlığından söz edilecektir.

Ölüm Karinesi          

TMK’nin 31. maddesi ölüm karinesi başlığı al­tında şu düzenlemeye yer vermektedir. “Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektiren durumlar içinde kaybolursa, cesedi bulunamamış olsa bile ger­çekten ölmüş sayılır”. İşte ölümcül olaylar içinde kişilerin kaybolması ancak cesedinin de bulunma­ması durumuna hukuk ölüm karinesi sonucu bağ­lamıştır. Böyle bir durumda kişi ölmüş sayılmak­tadır. 

Bir kimse hakkında kolaylıkla ölüm karinesi uygulanmaz. Burada kişi ölümüne kesin bir gözle bakılmasını gerekli kılan bir durum içinde kaybol­muştur. Öyle bir durum ki büyük sayılar kanunu, bilimsel bulgular, akıl ve mantık kişinin bu durum­da öldüğünü bize söyletir. Başka bir ihtimal akla gelmez. Yaşadığına dair en küçük bir bulgu ve ihti­mal akla gelmez. Tek düşündüren cesedinin bulu­namamasıdır. Zaten cesedi bulunmuş olsa doğru­dan ölüm denilecektir.

Gaiplik Karinesi        

Kişiliği sona erdiren durumlardan birisi de ga­iplik durumudur. Gaiplik kişinin ortadan kaybol­ması, kendisinden haber alınamaması gibi durum­ları belirtmek için kullanılan hukuksal bir terimdir. Türkçe kayıp teriminden daha geniş bir içeriğe sahiptir. Kişilerin bir tehlikeli durum içerisinde kaybolmaları veya uzun zaman kendilerinden ha­ber alınamamalarına da hukukun seyirci kalmaması gerekir. Çünkü meçhul ve belirsiz bir bekleyiş geride kalanların hayatlarında olumsuz etkiler doğurur. İşte kanun koyucu gaiplik denilen bir kuruma yer vermek suretiyle geride kalanların hayatlarını buna göre düzenleme imkânı getirmiştir. TMK’nin 32. maddesine göre gaiplik iki duruma bağlı olarak ortaya çıkabilir. Bu iki durumda da kişi hakkında ancak mahkeme tarafından gaiplik kararı verilebilir.

Gaiplige Gidilebilecek Haller: Ölümüne Ihtimal Gözüyle Bakılabilecek Bir Tehlike Içerisinde Kaybolma Hali,  Uzun Zamandan Beri Haber Alınamama ve Ölümü Hakkında Kuvvetli Ihtimal Hali.

Gaiplik Karinesi

Ölümüne İhtimal Gözüyle Bakılabilecek Bir Durumda Ortadan Kaybolma Hâli

Kimi zaman bir kimse bir tehlikeli durum içerisinde kaybolur ve yapılan aramalara rağmen bulunamaz. Tehlikeli durumun niteliği bize bu kişi için kesin ölmüştür dedirtebileceği gibi yaşadığına dair ihtimal üzerinde de durdurur. İşte ölümüne kesin gözle bakabileceğimiz bir tehlikeli durumda kaybolma söz konu­suysa yukarıda açıklamış olduğumuz ölüm karinesinden eğer ölümüne ihtimal gözüyle bakabileceğimiz bir tehlike içerisinde kaybolmadan söz ediyorsak gaiplik karinesinden söz ederiz. Aşağıdaki örnekler konuyu yeterince açıklayacak ve aradaki farkı ortaya koyacaktır.

Örnek 1: (A) ve (B) tekneyle balığa çıkmış bir süre sonra son derece kuvvetli bir fırtına çıkmış bazı tekneler alabora olmuştur. (A) ve (B)’den bir haber alınamamıştır. Burada (A) ve (B)’nin ölüp ölmediği hakkında kesin bir yargıda bulunmak zordur. Çünkü tehlikenin niteliği bize kişilerin kesin öldüğüne dair bir sonuç sunmaz. Yaşadıklarına dair ümitten de söz ederiz.

Örnek 2: Bir depremde bina çökmüş ve enkazdan evde kaldığı belirlenen beş kişiden üçünün cesedi bulunmuştur. Bir kişi yaralı olarak enkazdan çıkartılmıştır. Bir kişinin ise ne cesedi çıkmış ne de kendisi bu­lunmuştur. Bu kişinin öldüğü söylenebileceği gibi yaşadığına dair umuttan da söz edebiliriz.

Kendisinden Uzun Zamandır Haber Alınamama Hâli

Kişiler kimi zaman bir yerlere çalışmaya, öğrenim görmeye, gezmeye gider. Kimi zaman evden ekmek almak için bakkala, markete iner. Kimi zaman hava almak için, spor yapmak için, dolaşmak için evden çıkar. Bulunduğu yerden ayrıldığı bellidir. Fakat kişi dönmemiştir. Uzun zamandır da kendisinden bir haber alınamamıştır. İşte kişilerden belirli bir süre haber alınamaması durumunda haklarında gaiplik ka­rarı alınabilir. Burada kişinin bir önceki ihtimalden farklı olarak herhangi bir tehlikeli durum içerisinde kaybolması değil kendisinden haber alınamaması söz konusudur. Ancak tek başına haber alınamaması yanı sıra öldüğüne dair kuvvetli bir ihtimalin varlığı gerekmektedir.

Örnek 1: (A) yurt dışında öğrenim görmek üzere ülkeden ayrılmıştır. Önceleri belirli bir süre düzenli olarak haber alınabilirken, telefonla ve mail yoluyla iletişim kurulabilirken daha sonra bu haberleşme sona ermiş ve birdenbire kesilmiştir. Konsolosluk veya yurt dışı resmî birimlere yapılan bildirimlere rağmen bir haber çıkmamıştır. Gelen bilgiler kişinin en son denize gittiği yönündedir.

Örnek 2: İş adamı (B) akşam sporu yapmak üzere evden çıkmış ancak bir daha kendisine ulaşılamamış­tır. Hiçbir iletişim kurulamamıştır. Yapılan arama tarama ve ilana rağmen bulunamamıştır.

Örneklerden de anlaşılacağı üzere kişinin yaşayıp yaşamadığı bilinmemektedir. Ancak yakınlarından elde edilen bilgiler ve elde edilen bulgular kişinin ölmüş olacağı ihtimalini ortaya koymaktadır. Şu hâlde bir kimseden uzun zamandır haber alınamamış olması tek başına yeterli olmayıp ayrıca bunun ölme ihti­malinin kuvvetle muhtemel olduğunun da çeşitli delillerle ortaya konulması gerekmektedir.

Gaiplik Kararı ve Sonuçları

Gaiplik kararı bir karineye dayalı olarak veril­mektedir. Buradaki karine ölüm karinesi kadar sağ­lam ve güçlü temellere dayanmamaktadır. Gaiplik kararı verilen kişinin bir gün ortaya çıkma ihtimali ölüm karinesine göre çok daha fazladır. Bu nedenle de hem verilişi hem de doğurduğu sonuçlar ölüm karinesine göre daha sıkı şartlara bağlanmıştır. Ör­neğin ölüm karinesi tıpkı ölüm gibi evliliği sona erdirir. Oysa gaiplik karinesinde evliliğin feshi di­ğer eş tarafından mahkemeden istenebilir. Bu istem gaiplik kararı verilmesi ve evliliğin feshi birlikte yapılabilir veya sadece gaiplik kararı istenilip daha sonradan evliliğin feshi istenebilir. Her hâlükârda evliliğin feshi geride kalan eşin istemi doğrultusun­da mahkemece karara bağlanır. Şu var ki eğer evlilik gaiplik nedenine bağlı olarak feshedilmişse sonra­dan gaip çıkıp gelmiş olsa da biten evlilik canlan­maz. Tıpkı yeni bir evlilik gibi evlilik sözleşmesinin gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Gaiplik kararı­na bağlı olarak gaibin malları mirasçılarına geçer. Ancak mirasçılar gaibin mallarına belirli süreler dâhilinde teminat karşılığında sahip olurlar. Gaip eğer çıkıp gelirse mirasçılar bu malları gaibe iade yükümü altındadır. Bu güvence ölümüne ihtimal gözle bakılmayı gerekli kılan bir tehlike içinde kay­bolma hâlinde beş yıl, uzun zamandır haber alına­mama hâlinde ise 15 yıl ve her hâlükârda gaibin yüz yaşına varmasına kadar geçerlidir (TMK, m. 584).

Kamu Tüzel Kişiliklerde Kişiliğin Başlangıcı ve Sona Ermesi

Kamu tüzel kişiliklerinin kuruluş ve sona erme­si birey iradelerine dayanmaz. Anayasa’nın 123/3. maddesine göre kamu tüzel kişilikleri ya kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulurlar. Örneğin belediyeler, üniversiteler, barolar, meslek odaları gibi birçok kuruluş kamu tüzel kişisidir. Bunların bir kısmının kamu tüzel kişiliği anayasa tarafından verilmiştir. Anayasa tarafından kamu tüzel kişiliği verilmiş olanların tüzel kişiliği ancak anayasada değişiklik yapılarak sonlandırılabilir. Ör­neğin Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK) bir kamu tüzel kişiliğine sahip kurumdur. Kanunla bu kuru­mun kamu tüzel kişiliği kaldırılamaz. Kamu tüzel kişiliği Anayasa tarafından verilmemişse kanun ile veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kamu tü­zel kişiliği oluşturulabilir. Bu durumda kanunun yürürlüğe girdiği tarihte kamu tüzel kişiliği başla­mış olur. Tüzel kişiliğin sona ermesi de kuruluştaki usulle olur. Kişiler kurmadığından kişilerin hiçbir rolü yoktur. Kuran irade kurduğu usulle ortadan kaldırma yetkisine de sahiptir.

Eşitlik İlkesi

Hak ehliyetinin eşitliği ilkesi hak ehliyetine sahip olmak için özel şartların getirilmemiş olması anlamı­na gelmektedir. Kişiler renk, din, dil, cinsiyet, yaş, eğitim, ekonomik durum gibi subjektif şartlara tabi değildir. Kişi sıfatını taşımak yeterlidir. Gerçek ki­şiler için insan olmak hak ehliyetine sahip olmanın tek ve yeterli şartını oluşturur. Kanun bütün insanlar “hak ve borçlara ehil olmada eşittirler” diyerek bunu ifade etmektedir. Elbette eşitlik ilkesini de matema­tiksel anlamda mutlak bir eşitlik olarak görmemek gerekir. Anayasa’nın 10. maddesinde düzenleme altına alınan kanun önünde eşitlik ilkesi kişilerin bilim ve akıl dışı sayılabilecek subjektif nedenlere dayalı olarak ayrımcılığa tabi tutulmaması anlamına gelmektedir. Aynı şartlara ve aynı durumlara sahip kişiler arasında renk, din, dil, inanç gibi subjektif nedenlerle ayrıma tabi tutulmak eşitlik ilkesinin ihlali anlamına gelir. Yoksa her durum ve koşulda herkes aynı hak ve yükümlülüğe tabidir şeklindeki bir eşitlik ilkesi eşyanın doğasına aykırı olup aslında eşitlik değil tam tersi eşitsizliğe yol açar. Bu nedenle kanunlarda hak ehliyetinin eşitlik ilkesine yönelik bazı istisnalara yer verilmiştir. Bu istisnalar kuşku­suz bilimsel ve rasyonel temellere dayanmakta ve ayrımcılık anlamı taşımamaktadır. Örneğin cinsiyet nedeniyle bazı farklı düzenlemeler biyolojik farklılı­ğın doğası nedeniyle haklardan yararlanmada eşitlik ilkesinin ihlali anlamına gelmez. Yaş nedeniyle birta­kım farklılıklar getirilmesi ve haklardan yararlanma­da farklı düzenlemelere yer verilmesi hak ehliyetinde eşitlik ilkesinin ihlali olarak anlaşılamaz. Aynı şekil­de yabancıların haklardan yararlanmada vatandaşa nazaran farklılık getirilmesi günümüz hukuk düzen­lerinde benimsenmiş bir durumdur. Dolayısıyla bu farklılıklar hak ehliyetinde eşitlik ilkesinin mutlak olarak anlaşılmamasına da açıklık getirmiş olmakta­dır. Örneğin boşanmadan sonra erkeğin belirli bir bekleme süresi aranmazken kadın için 300 günlük bir bekleme süresi getirilmiştir. Bu durum kadın ve erkeğin biyolojik farklılığının gerekli kıldığı bir fark­lılık olup ayrımcılık amacı taşımaz (Kılıçoğlu, 220).

“Kanun önünde eşitlik ilkesi hukuksal durumları aynı olanlar için söz konusudur. Bu ilke ile eylemli değil hukuksal eşitlik öngörülmüştür. Eşitlik ilkesi-nin amacı aynı durumda bulunan kişilerin kanun-lar karşısında aynı işleme bağlı tutulmalarını sağla-mak, kişiler arasında ayrım yapılmasını ve kişilere ayrıcalık tanınmasını önlemektir. Bu ilkeyle, aynı durumda bulunan kimi kişi ve topluluklara ayrı kurallar uygulanarak kanun karşısında eşitliğin çiğnenmesi yasaklanmıştır. Kanun önünde eşitlik, herkesin her yönden aynı kurallara bağlı tutulacağı anlamına gelmez. Durumlarındaki özellikler, kimi kişiler ya da topluluklar için değişik kuralları ve uygulamaları gerektirebilir. Aynı hukuksal durum-lar aynı, ayrı hukuksal durumlar farklı kurallara bağlı tutulursa Anayasa’da öngörülen eşitlik ilkesi zedelenmez” (AYM, E. 2019/2, K. 2020/28, T. 11.06.2020, RG, 11.9.2020, S. 31241).

Gerçek Kişilerde Fiil Ehliyetinin Şartları

Hak ehliyeti pasif bir ehliyetken fiil ehliyeti aktif bir ehliyettir. Bu bağlamda örneğin herkes davada taraf olabilir (taraf ehliyeti). Üç yaşındaki çocuk davacı veya davalı sıfatını taşıyabilir. Çünkü davada taraf olmak hakkı herhangi bir iradi işlem yapmayı ge­rekli kılmaz. Oysa usul hukukunda “dava ehliye­ti” olarak adlandırılan ehliyet; açılan dava ile ilgili tasarruflarda bulunabilmek, davayla ilgili işlemler gerçekleştirebilmeyi gerektirir. Dolayısıyla dava eh­liyeti için sadece kişi olmak yeterli değildir. Aşağıda açıklanacak olan şartların da varlığı gerekmektedir.

Fiil Ehliyetinin Sartları:  Ergin Olmak (Resit Olmak), Ayırt Etme Gücü Olmak ve Kısıtlı Olmamak. 

Ergen Olmak

“Erginlik” eski tabirle “reşit olmak” belirli bir yaşa biyolojik olarak erişmek veya bu yaşa biyolojik olarak erişilmese de hukuk yoluyla erişmiş sayılmak anlamına gelmektedir. Dolayısı, yla şekilden de anlaşıldığı üzere üç tür erginlik karşımıza çıkmaktadır: Yargısal Erginlik (Kazai Rüşt), Yasal (Olağan) Erginlik, Evlilik Erginliği.

Ayırt Etme Gücüne Sahip Olmak

Mümeyyiz olmak, temyiz kudretine sahip ol­mak gibi kavramlarla da anılan ayırt etme gücü­nü, kişilerin yaptıkları işlem ve eylemlerin sebep ve sonuçlarını bilebilme ve bu doğrultuda hareket edebilme yeteneği şeklinde tanımlayabiliriz. Do­layısıyla ayırt etme gücü akıl ve idrak yeteneğiyle ilişkilidir. TMK’nin 11. maddesinde “Yaşının kü­çüklüğü yüzünden veya akıl hastalığı, akıl zayıflığı, sarhoşluk ya da bunlara benzer sebeplerden biriyle akla uygun biçimde davranma yeteneğinden yok­sun olmayan herkes, bu Kanun’a göre ayırt etme gücüne sahiptir” denilmektedir. Şu hâlde TMK ayırt etme gücünü “akla uygun biçimde davranma yeteneği” olarak ifade etmektedir.

Kısıtlı Olmamak

Kısıtlılık belirli nedenlere bağlı olarak kişi hak­kında mahkeme tarafından verilen ve fiil ehliyeti üzerinde doğrudan etki yapan bir karardır. Hacir altına almak olarak da isimlendirilmektedir. Kişi­nin fiil ehliyetini kaldırması ya da önemli ölçüde sınırlandırılması sonucunu doğurduğundan sıkı şartlara bağlanmıştır. Kısıtlılık bir ceza değil kişinin ailesinin ve üçüncü kişilerin korunmasını sağlayan bir önleme aracıdır. Bu kararla birlikte kişi vesa­yet altına alınmış olur ve kendisine vasi tayin edilir (İmre, 378). Artık bu kişi tek başına işlem gerçek­leştiremez. İşlemin geçerliliği vasinin işlem öncesi iznini veya yapılmışsa onayını gerekli kılar.

Gerçek Kişilerin Fiil Ehliyetleri Yönünden Sınıflandırılması

Fiil Ehliyeti Bakımından Kişilerin Sınıflandırılması: Tam Ehliyetliler, Sınırlı Ehliyetsizler Tam Ehliyetsizler, Sınırlı Ehliyetliler

Sınırlı Ehliyetsizin Tek Başına Yapabileceği İşlemler: Sınırlı ehliyetsize bir karşılık olmadan menfaat sağlayan işlemler (örneğin küçük ya da kısıtlıya bir para bağışlanması). Kişiye sıkı sıkıya bağlı bir hakkın kullanımı (yargısal erginlik talebinde bulunma, derneğe üye olma gibi) Anne ve babasının rızası ile ailesi dışında yasayan küçük kendi kazandıkları üzerinde tek basına tasarrufta bulunabilir Bir meslek ve sanatla uğraşması için verilen malların idaresi ve bu maldan yararlanma hakkı çerçevesinde yapılan işlemler.

Sınırlı Ehliyetliler

TMK, m. 429 Yasal danışmanlık “Kısıtlanması için yeterli sebep bulunmamakla beraber korunması bakımından fiil ehliyetinin sınırlanması gerekli görülen ergin bir kişiye aşağıdaki işlerde görüşü alınmak üzere bir yasal danışman atanır: 1. Dava açma ve sulh olma, 2. Taşınmazların alımı, satımı, rehnedilmesi ve bunlar üzerinde başka bir aynî hak kurulması, 3. Kıymetli evrakın alımı, satımı ve rehnedilmesi, 4. Olağan yönetim sınırları dışında kalan yapı işleri, 5. Ödünç verme ve alma, 6. Ana parayı alma, 7. Bağışlama, 8. Kambiyo taahhüdü altına girme, 9. Kefil olma.

Aynı koşullar altında bir kimsenin mal varlığını yönetme yetkisi, gelirlerinde dilediği gibi ta-sarruf hakkı saklı kalmak üzere kaldırılabilir”.

Soyad

Soyadı bir kimsenin hangi nesilden geldiğini gösteren ve aileye mensubiyeti ortaya koyan bir isimdir. Soyadı yerine aile ismi de denilmektedir. 1934 tarihli Soyadı Kanunu’na kadar kişilerin soya­dı kullanmaları yönünde bir zorunluluk yoktu. Bu­nunla birlikte birçok aile “aile ismi” kullanmaktay­dı ve bu usul çok eski bir geleneğe dayanmaktaydı (Oğuzman-Seliçi, 60). Soyadı Kanunu ile birlikte herkesin bir soyadı taşıması zorunluluğu getiril­miştir. Kanun’un 1. maddesine göre “Her Türk öz adından başka soy adını da taşımağa mecburdur”. 2. maddesine göre de “Söyleyişte, yazışta, imzada öz ad önde, soy adı sonda kullanılır”.

Soyadı yukarıdaki şekilden de anlaşıldığı üzere çeşitli yollardan kazanılır. Bunlardan en doğal yol kişinin doğumu ile kazanılmasıdır. Bu kazanım doğ­rudan ve kanun gereğidir. Buna soy bağı ile kazanım da denilir. Esasen soyad buradan gelmektedir. Türk Medeni Kanunu ve Nüfus Hizmetleri Kanunu’na göre evlilik birliği içinde doğan çocuk doğar doğmaz babanın soyadını alır. Ancak daha sonradan da çeşitli yollara dayalı olarak soyad alınabilmektedir.

Sonradan soyadın elde edildiği yoların başın­da evlilik gelmektedir. Evlenen eş eski Medeni Kanun’da doğrudan kocanın soyadını almaktaydı. Bu konuda da başka bir seçenek söz konusu değildi. Ancak Yeni Türk Medeni Kanunu’nun 187. mad­desi kadına bir seçenek sunmaktadır. Bu düzenle­meye göre kadın, evlenmekle kocasının soyadını alır ancak evlendirme memuruna veya daha sonra nüfus idaresine yapacağı yazılı başvuruyla kocasının soya­dı önünde önceki soyadını da kullanabilir.

Sonradan soyadın elde edilebileceği bir diğer yol da evlatlık sözleşmesidir. TMK’nin 314, Nüfus Hizmetleri Kanunu’nun 29. maddesine göre evlat­lık küçükse evlat edinenin soyadını alır. Eğer ergin­se evlat edinenin soyadını alabilir.

İsmin Özel Olarak Korunması

İsim hakkı yukarıda da belirtildiği üzere mutlak haklardandır. Kişiliğin en önemli unsurlarından biri olması nedeniyle TMK’nin 26. maddesinde özel olarak korunmuştur. Söz konusu maddede ada yönelik iki tür ihlale yer verilmiştir. Bunlardan biri ismin kullanılmasının çekişmeye yol açması diğeri ise ismin haksız yere kullanılmasıdır.

İsmin kullanılmasının çekişmeye yol açması genellikle ticari işletmelerde karşımıza çıkar. Adı­nın kullanılması çekişmeli olan kişi hakkının tes­pitini dava edebilir (TMK, m. 26/1). Bir kişinin kullandığı ada yönelik itiraz yapılabilir, kişi ihtilaf­lı hâle gelen isim için hakkının olduğunu kendisi dava edip tespitini isteyebilir gibi. Diğer yandan ismi haksız yere kullanılabilir. Örneğin boşanma hâlinde kocanın soyadı ancak mahkeme kararıyla kullanılabilir. Ortada böyle bir karar olmamasına rağmen kullanılıyorsa bir isim gaspından söz edilir. Aynı şekilde bir kimse kızdığı komşusunun ismini köpeğine vermişse bir isme yönelik haksız saldırı­dan söz edilir (Öztan, 1998, 248).

Hısımlık

Soybağı gibi doğal ve biyolojik yollarla veya bazı sözleşmeler ile kişiler arasında ortaya çıkan yakın­lık ilişkisine “hısımlık” denilmektedir.

Hısımlık: 1-Kan Hısımlıgı: Altsoy-Üstsoy Hısımlıgı, Yansoy Hısımlıgı, 2- Sözleşmeden doğan hısımlık:  Evlilik Ile (Kayın Hısımlıgı), Evlatlık Ile (Yapay Hısımlık)

Sözleşme İlişkilerinden Doğan Hısımlık

Doğal ya da kan bağından olmamakla birlikte bazı sözleşmelerle kişiler arasında oldukça yakınlık ku­rulabilmektedir. Bu yakınlık da hukuk düzenlerince hısımlık ilişkisi içerisine alınmıştır. İki sözleşme ile gerçekleşen yakınlığa hısımlık bağlanmıştır. Bunlar evlilik sözleşmesi ve evlatlık sözleşmesi ile ortaya çıkan hısımlık bağıdır. İlki kayın hısımlığı diğeri ise yapay hısımlık olarak adlandırılmaktadır.

Kayın Hısımlığı

Evlilik sözleşmesiyle birlikte eşlerden biriyle diğer eşin hısımları arasında ortaya çıkan hısımlığa kayın hısımlığı denilmektedir. Buna eski TMK’de “sıhri hısımlık” adı verilmekteydi. Bir eşin kendi hısımlarıyla

ilişkisi hangi tür ve derece ise eşinin de bu kişiler­le olan hısımlığı aynı olur. Örneğin (A) ile (B)’nin annesi arasında ortaya çıkan hısımlık kayın hısım­lığı ve 1. derece üst soydur. Eğer (B) evlenip boşan­mış ve ilk eşinden bir çocuğu olmuşsa bu çocukla (A) arasında alt soy 1. dereceden bir kayın hısımlığı ortaya çıkar. Diğerleriyle de bu şekildedir.

Hısımlığın Doğurduğu Sonuçlar

Hısımlık hukuk açısından bazı sonuçlar do­ğurmaktadır. Yoksa ne isimlendirmenin ne de derecelendirmenin bir anlamı olmaz. Bunların gündelik hayatta sık karşımıza çıkanlarına aşağıda yer verilmiştir.

Hangi derecede olursa olsun alt soy ve üst soy arasında kesin evlilik engeli bulunmaktadır. Yan soyda ise dördüncü dereceye kadar bir evlilik ya­sağı söz konusudur. Kayın hısımlıkta alt soy ve üst soy ile evlenme yasağı vardır ancak bir eş diğer eşin yan soyu ile evlenebilir. Evlatlıktan doğan hı­sımlıkta ise evlatlık ile evlat edinen arasında evlilik yasağı bulunmaktadır.

Mirasçılık ve miras paylarının belirlenmesinde hısımlık dikkate alınır. Evlatlıktan doğan hısımlık­ta mirasçılık tek taraflıdır. Evlatlık evlat edinenin mirasçısı olur ancak evlat edinen evlatlığın miras­çısı olamaz.

Bir davada taraflar ile tanık arasında belirli tür ve derecede hısımlık varsa tanıklığına dair yasak­lılık bulunmakta veya davaya bakan ile taraflar arasında bu şekilde bir yakınlık bulunmaktaysa davadan çekinme yetkisi bulunmaktadır. Kimler arasında hangi dereceye kadar yasaklamalar, red­detmeler veya çekinmelerin olacağı kanunlar tara­fından gösterilmektedir.

TMK belirli tür ve derecelere giren kişiler ara­sında yardım nafakası yükümlülüğü getirmektedir. Kanunun 364. maddesine göre yardım etmediği takdirde yoksulluğa düşecek olan alt ve üst soy ile kardeşler birbirine nafaka vermekle yükümlüdür. Örneğin bir kimse yoksulluk içerisine düşmüş ve torununun da ekonomik durumu iyiyse torunun­dan nafaka isteme hakkına sahiptir. Aynı şekilde kişi yoksulluk içerisindeyse kardeşinin durumu da iyiyse nafaka vermekle yükümlüdür. Ancak bir kimsenin dayısından böyle bir nafaka isteyemez. Çünkü kanun alt ve üst soyun bu yükümlülüğünde derece gözetmemişken yan soyda sadece kardeşleri yükümlü kılmıştır.

Yerleşim Yerine Hâkim İlkeler

Kanunun 19. maddesinde yerleşim yeri “bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle oturduğu yerdir” şeklinde açıklandıktan sonra bir kimsenin birden fazla yerleşim yeri olamayacağı belirtilmiştir. O hâlde yerleşim yeri için iki ana ilkeden söz edilebi­lir. Birincisi yerleşim yerinin zorunluluğu diğeri ise yerleşim yerinin tekliği ilkesi (TMK, m. 19).

Yerleşim Yeri Türleri

TMK’nin yerleşim yerine ilişkin düzenlemele­rinden üç tür yerleşim yeri çıkartılmaktadır. Bunlar öğretide gelenekselleşmiş bir ayrımla üçlü bir isim­lendirme altında işlenmektedir.

Yerlesim Türleri: Serbest Yerlesim Yeri Kanuni (Yasal) Yerlesim Yeri Varsayımsal Yerleşim Yeri

Serbest Yerleşim Yeri

Kişinin yerleşmek niyetiyle az-çok süreklilik taşıyan bir yerde oturması, iş ve aile ilişkilerinin merkezini orada oluşturmasına “serbest yerleşim yeri” denir (TMK, m. 19/1). Kişinin kendi özgür iradesiyle seçip yerleştiği yer olması nedeniyle iradi yerleşim yeri olarak da adlandırılmaktadır. Kişi­nin yerleşme ve seyahat özgürlüğünün bir anaya­sal hak olması nedeniyle yerleşim yerinde asıl olan serbestlik ilkesidir. Kişilerin sağlık, turizm, eğitim gibi çeşitli amaçlarla bir başka yerde bulunmaları hâlinde bu bulunulan yerler geçicilik niteliği taşı­ması nedeniyle onun yerleşim yeri sayılmaz (TMK, m. 22). Çünkü bu bulunulan yerler yerleşme niyeti taşımamaktadır.

Kanuni (Yasal) Yerleşim Yeri

Bazı durumlarda kişilerin serbest özgür iradele­rine bakılmaksızın yerleşim yerlerini kanun belirle­miştir. Bu durumlarda kişinin iradesi yoktur. İşte, bir kimsenin yerleşim yerinin kanun tarafından belirlendiği durumlara kanuni yerleşim yeri denil­mektedir. Seçme özgürlüğü olmadığından bağım­lı yerleşim yeri de denilmektedir (TMK, m. 21). Örneğin, velayet altındaki çocukların yerleşim yeri anne babasının yerleşim yeri, vesayet altındakilerin yerleşim yeriyse vesayet mahkemesinin bulunduğu yerdir. Bunlar, sözü edilen kişiler için kanun tara­fından belirlenmiştir.

Varsayımsal Yerleşim Yeri

Kanun herkesin bir yerleşim yeri edinmesini zorunlu kılmıştır. Ancak bazı durumlarda çeşitli nedenlere bağlı olarak bu zorunluluk yerine getiril­memiş olabilir. İşte TMK, yerleşim yeri olmayanlar için bir varsayım getirmiş ve onlar için bir yerleşim yeri belirlemiştir. Buna göre eğer bir kimsenin yer­leşim yerinin varlığı belirlenememiş veya yabancı ülkedeki yerleşim yerini terk etmiş olmakla birlik­te Türkiye’de henüz bir yenisini kurmamışsa hâlen oturduğu yer onun yerleşim yeri sayılır (TMK, m. 20/II). Buna “varsayımsal yerleşim yeri” (itibari yer­leşim yeri) denilmektedir.

Kişilerin maddi (fiziki) varlığı ve manevi varlı­ğı bir bütün olarak kişiliği oluşturur. Kişiliği oluş­turan bu unsurlar aynı zamanda karşımıza kişilik hakları olarak çıkar. Bu haklar kişilerin mal varlığı alanına giren haklardan farklıdır. Aşağıda kişilik haklarının taşıdığı özelliklere başlıklar hâlinde kı­saca yer verilmiştir.

• Kişilik hakları manevi varlıklara ilişkindir. Bu nedenle kişiliğin ekonomik bir değeri bulunmamaktadır. Para ile ölçülemezler. Bu­nunla birlikte kişinin fiziksel bütünlüğüne yönelik bir saldırı kimi zaman kişinin mal varlığını da etkiler. Örneğin kişinin bir süre iş göremez biçimde yaralanması durumunda yürüttüğü bir faaliyeti yerine getiremeyecek oluşu nedeniyle maddi birtakım kayıplar da ortaya çıkabilir. Bu nedenle kişilik haklarının kendisi para ile ölçülemezse de kişilik hak­kının ihlalinin ortaya çıkarttığı kayıplar para ile ölçülebilir (Öztan, 1994: 116).

• Kişilik hakları kişilerin doğuştan sahip ol­dukları haklardır. İnsan olmanın doğal bir sonucudur. Çünkü kişiliğin ayrılmaz bir parçasıdır. Anayasa’nın 12. maddesinde herkesin, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, dev­redilmez, vazgeçilmez hak ve özgürlüklere sahip olduğu belirtilmektedir.

• Kişilik hakları, kişiliğe ve kişilik alanına ilişkindirler. Yukarıda da belirtildiği üzere kişinin maddi ve manevi bütünlüğünün korunmasını içeren her talep kişilik hakkını oluşturur.

• Kişilik hakları başkalarına devredilemez. Örneğin yaşam hakkını kişi bir başkasına devredemez.

• İstisnalar dışında mirasa konu olamazlar. Ölüm ile birlikte kişilik son bulduğundan kişiliğe ait değerler de son bulur. Mirasçı­ya geçmez. Ancak ölümle birlikte ölenin hatıraları, mektupları, cesedi, ölüm öncesi sahip olduğu onur ve şerefi mirasçılara geç­mese de mirasçının aynı zamanda manevi bütünlüğüne dahil değerlerini oluşturur. Bu nedenle cesede saygısızlık, ölenin sır dünyasına ilişkin saldırılar mirasçıların ma­nevi yaşamlarına yönelik bir kişilik ihlali ortaya çıkartır (Öztan, 1994, 116).

• Kişilik haklarının kullanımından vazgeçilemez. Burum TMK’nin 23. maddesinde açıkça belirtil­miştir. Örneğin kimse yaşam hakkından, vücut bütünlüğü hakkından, sözleşme özgürlüğünden, evlenme hakkından vazgeçemez. Kişilik hakkının kullanımından vazgeçmelere dair sözleşmeler ge­çerlilik taşımaz. Kimse yaşam hakkını satışa çıkartamaz.

• Hukuka ve ahlaka aykırı olarak sınırlandırılamazlar. Kişilik haklarına aykırı bir sözleşme mutlak butlan (kesin geçersizlik) yaptırımına tabi tutulmuştur (TBK, m. 28/1). Örneğin hiç boşanmamak kaydını içeren bir bağışlama işlemi geçerli görülemez. Organ satışını konu alan bir sözleşme kişilik haklarına aykırı bir sözleşmedir.

• İcra takibine konu edilemezler. Haczedilemezler. Örneğin kişilerin mektupları, resmi, ismi hacze­dilemez.