HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI II - Deneme Sınavı - 5

Soruyu doğru yanıtlayabilmek için kılavuz kitabımızda ilgili “Yargı İşlevi ve Amacı” bölümü gözden geçirildiğinde, yargı işlevi, biri organik ve şeklî, diğeri maddi olmak üzere iki anlamda ele alınmaktadır. Dolayısıyla devletin bu işlevini hukuki uyuşmazlıkları (ihtilafları) çözümleyen devlet erki veya yetkisi (maddi ölçüt) ve yargı organlarının yaptığı her türlü işlemlerinin yargıyı oluşturduğu (organik ölçüt) ölçütleri açıklamaya çalışır. Bu iki ölçüt tek başlarına yeterli olmayıp birlikte kullanılması gerektiği ifade edilmektedir. Bu bilgiye dayalı olarak “organik şekli ve maddi anlam /maddi ve organik ölçüt” sorunun doğru yanıtı olup; doğru yanıt “A” şıkkında verilmiştir.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızdan mahkemenin sahip olması gereken niteliklerini (sayfa 275) gözden geçirelim. Anayasa mahkemesi mahkemeyi, bir davaya bakan hâkim niteliğindeki kişilerden kurulu, yargı yetkisine sahip, taraflar arasındaki uyuşmazlığı esastan çözümleyen merci şeklinde tanımlamaktadır. Yüksek Mahkemeye göre bir kuruluş için mahkeme nitelendirmesi yapılabilmesi, karar organlarının hâkimler olması, yargılama tekniklerini uygulaması ve genellikle dava yolu ile uyuşmazlıkları çözümlemesi ve Anayasa’da sayılan ve başında bir yüksek mahkemesi bulunan yargı düzenlerinden birinde yer alması gerekir. Bu durumda Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızın ilgili bölümünü gözden geçirelim. Kılavuz kitapta “Mahkemelere İlişkin Sınıflandırmalar” başlıklı (sayfa 276) bölümde verilen bilgilere göre Bazen hâkimlerden birisi kurul adına mahkeme dışında yapılması gereken işlemlerden (örneğin keşif) birisini yapabilir. Bu şekilde görevlendirilen hâkime naip hâkim denildiği bilgisi verilmektedir. Bu durumda doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda sayfa 276 dikkatlice irdelendiğinde, alt derece mahkemelerinin verdikleri hüküm ve kararların, kanuni şartlara uyulmak suretiyle sadece hukuka uygunluk yönünden tekrar incelenmesine temyiz, bu incelemeyi yapmakla yetkili verdiği kararları kesin olan yüksek mahkemeye de temyiz mahkemesi denildiği notu görülecektir. Bu nedenle sorunun yanıtının “B” şıkkıdır.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda “Temel Görev ve Yetkisi: Bazı Normların Anayasaya Uygunluğunun Denetlenmesi (Denetim Yolları)” (sayfa 281) alt başlığında Soyut Norm Denetimi (İptal Davası, Dava Yolu) Anayasa’da belirtilen bazı organların bir kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya TBMM İçtüzüğü aleyhinde doğrudan doğruya AYM’de iptal davası açmalarıyla gerçekleştirilen denetim olarak tanımlanmaktadır. Bu bakımdan sorunun yanıtı “A” şıkkıdır.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda Asliye Hukuk Mahkemeleri (sayfa 288) alt başlığında Adli yargının hukuk kısmının tek hâkimli asıl mahkemeleridir. Bir başka mahkemenin görev alanına girmeyen her dava, asliye hukuk mahkemesinin görevine girdiği ifade edilmektedir. Ayrıca sorunun çeldiricilerine bakıldığında her bir çeldiricide farklı mahkeme görevleri tanımlanmıştır.  Nitekim çeldiricilerde verilen yanıtlar şu biçimde dağılım göstermektedir. Dava konusunun miktar ve değerine bakılmaksızın, ticari davalara (mutlak, nispi, yarı nispi ticari dava) ve ticari nitelikteki çekişmesiz yargı asliye ticaret mahkemeleri sorumluluk alır. Alacaklı ve borçlu arasında icra hukukundan kaynaklı uyuşmazlıklara icra hukuk mahkemesi bakar. 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’a göre, tüketici işlemleri ile tüketiciye yönelik uygulamalardan doğabilecek uyuşmazlıklara ilişkin davalara bakmakla görevli ihtisas mahkemeleri tüketici mahkemeleridir. Bu bilgiler dikkate alındığında yanıtın “A” şıkkı olduğu görülmektedir.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda Ceza Mahkemeleri (sayfa 289) alt başlığında soru ile ilgili durum “İddia, savunma ve yargılama niteliğinde yapılan işlemlerin gerçekleştirildikleri yere ceza mahkemesi ve bunların yargısal faaliyetlerini düzenleyen hukuk dalına ise Ceza Muhakemesi/Yargılaması Hukuku adı verilmektedir. Bu yargılamanın ana amacı maddi gerçeğin araştırılıp, bulunması ve bir hükme bağlanmasıdır” biçiminde ifade edilmektedir.  Bu ifadeye bağlı olarak yanıtın “C” şıkkı olduğu görülmektedir.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda Görev ve Yetkileri (sayfa 302) alt başlığında Seçimlerin yönetimi seçim mevzuatının uygulanması, denetimi ise bu mevzuatın uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıkların çözümünü ifade eder. Seçimlerin yönetiminde yerine getirilen işlev idari, denetiminde yerine getirilen ise yargısal nitelikte olduğu belirtilmektedir. Bu durumda yanıtın “C” şıkkı olduğu görülmektedir.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda Yargı Yolu (Görev) Uyuşmazlığı Ceza Mahkemeleri (sayfa 305) alt başlığında soru ile ilgili durum şu biçimde açıklanmaktadır. Davanın adli yargıda mı yoksa idari yargıda mı görülmesi gerektiği konusunda anlaşmazlık çıkması durumunda, son sözü UM söyler. Mahkemenin bu işlevi, öğretide ve uygulamada genellikle “görev uyuşmazlığı” olarak adlandırılmaktadır. Bu görüşten hareketle yanıtın “A” şıkkı olduğu görülmektedir.

Sorunun doğru yanıtın verilmesi için kılavuz kitabımızda Görev ve Yetkileri (sayfa 309) alt başlığında soru ile ilgili durum şu biçimde ifade edilmektedir. Sayıştayın görevleri özetle sayfa 310’da Kamu idarelerinin etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun çalışması ve kamu kaynaklarının öngörülen amaç ve hedefe uygun elde edilmesi, muhafaza edilmesi ve kullanılması için gerekli denetimleri yapmak ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamaktır biçiminde ifade edilmektedir. Bu durumda sorunun yanıtı Sayıştay yani “B” şıkkıdır.

Yargıtay, adli yargının üst derece mahkemesidir. Yargıtay bazı davaları ilk derece mahkemesi olarak da görebilmektedir lakin bu durumlar istisnadır ve sınırlı sayıdadır.

Anayasası’nın Yargı başlıklı üçüncü bölümünde Yüksek Mahkemeler alt başlığında düzenlenen 146. ve devamı maddelerine göre Türkiye’de, AYM, Danıştay, Yargıtay, UM olmak üzere dört adet yüksek mahkeme bulunmaktadır.

2017 Anayasa değişikliği öncesine kadar ayrı bir yargı kolu kabul edilen askerî yargı Anayasa’nın 142. maddesi başta olmak üzere yapılan değişikliklerle artık bir yargı kolu değildir, disiplin mahkemeleri dışında askerî mahkemeler kurulamaz. Ancak savaş hâlinde, asker kişilerin görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli askerî mahkemeler kurulabilir.

Taleple bağlılık ilkesi: Hâkim, tarafların talep sonuçlarıyla bağlıdır; ondan fazlasına veya başka bir şeye karar veremez. Duruma göre, talep sonucundan daha azına karar verebilir. Hâkimin, tarafların talebiyle bağlı olmadığına ilişkin kanun hükümleri saklıdır.

Ülkemizde AYM ilk kez 1961 Anayasası ile (mad. 145-152) kurulmuş, kurulduğu ilk dönemde; kanunların ve TBMM İçtüzüklerinin Anayasa’ya “şekil ve esas”  bakımından uygunluğunu denetleme görevinin yanı sıra görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Anayasa’da sayılan kişileri Yüce Divan sıfatıyla yargılamak, siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara bakmak, siyasi partilerin gelir kaynakları ile giderlerine ilişkin hesapları incelemek ve Anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirmekle de yetkili kılınmıştır.

2010 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle Anayasa’nın 148. maddesine eklenen 3 ve 4. fıkralarla Türk hukukuna AYM nezdinde bireysel başvuru yolu girmiştir: “Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan yasa yollarının tüketilmiş olması şarttır. Bireysel başvuruda, yasa yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz.”

Asliye Hukuk Mahkemeleri genel mahkemedir.

İşçi işveren ilişkilerinden, hizmet sözleşmelerinden doğan davalar başta olmak üzere, iş davalarına bakar. Bu mahkemeler, 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile kurulmuş ihtisas mahkemeleri olup iş hukuku uyuşmazlıklarından kaynaklanan alacak, tazminat, tespit vb. iş davalarına bakmakla görevlidirler.

Vergi mahkemeleri, vergi, resim, harç, gibi mali yükümlülükler, bunların zam ve cezaları ve tarifeleri ile devlet alacaklarının tahsiliyle ilgili davaları görmekle ve diğer kanunlarla verilen işleri yapmakla görevli idari yargının ilk derece mahkemesidir.

Seçim yargısı YSK uhdesi altındadır.