HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI I

Tanımlayıcı hukuk kuralları ise hukuki düzenlemelerin daha iyi anlaşılması için bazen belli hususların açıkça tanımlanması, anlamının ve içeriğinin belirlenmesi halinde söz konusu olur. “Yerleşim yeri (ikamet) bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle oturduğu yerdir”, “nişanlanma evlenme vaadiyle olur” örneklerinde olduğu gibi tanımlayıcı hukuk kuralları bu tür tanımları öngörmektedir.

Yazılı olsun olmasın, hukuk kurallarını öteki toplumsal kurallardan ayıran en önemli özellik devletin yaptırım gücüyle desteklenmesidir.

Hukuk kurallarının tek tek somut durum, olay ve belirli kişiler için değil, benzer durum ve olayları ve de bu durum ve olaylar içinde yer alacak herkesi kapsayan ve herkesi bağlayan kurallar olma özelliği soyutlukla açıklanır.

Hukukun temel işlevleri arasında ekonomik kalkınmayı sağlamak bulunmaz.

Düzeltici adalete hukuki adalet de denilebilir, zira düzeltici adalet günümüzdeki medeni hukuk, ceza hukuku vb. ilgilidir; bir eşitleme ve denge kurma meselesidir

Hakkaniyet pozitif hukukun şekli yönlerini yumuşatan, hukuk kurallarının uygulanması sonucu ortaya çıkan ve adalete aykırı sonuçların düzeltilmesini amaçlayan, istisnai nitelikteki hâkime tanınan takdir yetkisinin kullanılmasında rol üstlenmiş bir hukuki terimdir.

Belli bir ülkede, belli bir zamanda uygulanan kurallardan bağımsız olarak, soyut düzeyde, toplumun ihtiyaçlarını en iyi biçimde karşılayacak ideal kurallar doğal hukuk olarak adlandırılır

Taraflarca aksi kararlaştırılabilen böylelikle hukuki metinlerin bu kuralları tarafların anlaşamaması veya anlayamaması hâlinde devreye girdiği tamamlayıcı hukuk kuralları ile yorumlayıcı hukuk kurallarına yedek hukuk kuralları denir.

Daha önceki tarihli bir hukuk kuralını tamamen veya kısmen (bazı düzenleme veya madde, fıkra, bendvya da ifadelerini) yürürlükten kaldıran hukuk kuralına ilga edici hukuk kuralı denir.

Yorumlayıcı Hukuk Kuralları, taraf iradelerinden ne anlaşılması gerektiğine ilişkin kurallardır.

Toplumsal düzen kuralları içinde en önemli sırayı işgal eden ve en etkili nitelik taşıyanı hukuk kurallarıdır. Bu kurallar, esas itibariyle kişilerin dışa yansıyan ilişkilerini düzenler ve bazen de tabiat olaylarını konu edinir. Bu itibarla toplum yaşamını düzenlemek, huzuru ve barışı sağlamak, dayanışmayı gerçekleştirmek gibi işlevleri söz konusudur.

Sosyal düzen kurallarından din, ahlak, görgü ve örf ve âdet kurallarının toplumsal ilişkileri düzenlemede, uygulanma ve kabul edilebilirlik anlamında yetersiz kalmaları, hukuk düzenine önem verilmesi ve hukuk düzeninin gelişmesine yol açmıştır. Bu bağlamda toplumu düzenleyen kurallardan en önemlisi ve en etkilisi hukuk kurallarıdır. Hukuk kurallarını diğer kurallardan ayıran temel özellikler, kaynağının ilahi değil beşeri olması, bunlara aykırı davranışların kamu gücü tarafından belirlenen yaptırımlarla karşılaşması ve hukuk kurallarına uygun davranılıp davranmamanın kişinin isteğine bırakılmamasıdır.

Tek bir hukuk anlayışının olmayışı tek bir hukuk tanımının yapılmasını engellemektedir. Kavramın öylesine geniş, öylesine değişken anlamları söz konusudur ki, bu nedenle kavramı tanımlamak, açıklamak için kütüphanelerce eser yazılsa yeridir.

Hukuk çok yönlü olup, kişinin toplum içindeki davranışlarını düzenleme özelliğiyle ülkeden ülkeye, dönemden döneme değişkenlik gösterir. İçeriği değişebilen bir kavramı tanımlamadaki güçlük dolayısıyla hukuka dair çeşitli yaklaşımlarla farklı tanımlar yapılmıştır. Fakat bu tanımlamalardan hiçbiri doyurucu olmamış ve Immanuel Kant”ın “hukukçular hâlâ hukukun tanımını aramaktadırlar” ifadesi günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.

Bir tanıma göre hukuk, kural ve kurallar serisi olarak ortak özellikleri aracılığıyla belirli durumları kişiselleştirmektir. Hukuk aynı anlamda olmak üzere toplumsal hayatı örgütlemek amacına yönelik kurallar şeklinde de tanımlanabilir. Kavram en kısa ifadeyle belirli bir toplumda kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen ve devletin yaptırım gücüyle uyulması zorunlu kılınan davranış kurallarının oluşturduğu düzendir. Bununla birlikte iç hukuk düzeninin de uyulması kişilerin isteğine bırakılmış tamamlayıcı hukuk kuralları var olduğu gibi, uluslararası ilişkileri düzenleyen kuralları da devletin devletlerin yaptırım gücünden yoksun olduğunun altı çizilmelidir. Hukuk, toplumsal ilişkilere bağlı olarak sürekli değişir.

Hukuk kuralları kaldırıldığı veya değiştirildiği ana kadar sabit, durağandır. Hukuk kurallarının sürekli olması onun, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren kaldırılıncaya kadar geçerliliğini gösterir. Hukuk kuralları yürürlüğe girdikleri andan itibaren, ilgili oldukları her olaya uygulanır. Kurallar, yürürlükten kaldırılıncaya kadar, sürekli olarak uygulanabilir durumdadır. Süreli hukuk kuralı ve bu anlamda olmak üzere kanun istisnai durumlarda kullanılan bir yetkidir. Bir kuralın seyrek aralıklarla uygulanması devamlılık ilkesini bozmaz. Bütçe ve af kanunun doğası ve düzenleme konusu itibariyle sürelidir.

Hukuk düzeni içerisinde normlar, hiyerarşik bir sıra içerisinde yer alırlar. Bu sıralamanın en üstünde, anayasa olarak adlandırılan temel ve üstün bir norm bulunur. Bu norm, hukuk düzeninin tamamına geçerlilik kazandırır ve kendi geçerliliği üstünde yer alan herhangi başka bir norma bağlı değildir. Hukuk düzenine geçerlilik sağlayan temel norm, bu düzende yer alan normların içeriğini öngördüğü ilkelere göre belirlemez. Yalnızca geçerliliklerine ilişkin biçimsel bir kıstas sunar. Böylece anayasanın geçerliliğini temel norma uygun olup olmadığına bakarak saptarız. Benzer şekilde yasaların geçerliliği de anayasaya uygun olup olmamalarına bağlıdır.

Hukuk, toplum düzenini organize eden ve gerçekleştiren kurallar ve bu kuralların adil bir şekilde uygulanışıdır. Etimolojik kökeni, Arapça olup “hak” kelimesinin çoğulu şeklinde dilimize geçmiştir

Hukuk kuralları, normatiflik özelliği sebebiyle kişilerin bireysel özelliklerinden olabildiğince arındırılmış belirli davranış biçimleri öngörür. Bireysel özelliklerin göz ardı edilmesiyle eşitlik ortaya çıkar. Hukukun sağladığı eşitlik mutlak eşitlik değil, kanun önünde eşitlik yani aynı durum ve koşulları taşıyan eşit olması kastedilir. Bilimsel, rasyonel bir temele dayanarak farklı statü içerisinde değerlendirme yapmak hukukun eşitlik amacına ters düşmez. Ancak renk, dil, din, cinsiyet, sınıf, zümre gibi ayrımlar getiren düzenlemeler hukukun eşitlik sağlama amacına aykırı düşer.

En genel anlamda adalet, her hak sahibine hakkının verilmesini öngören evrensel ahlaki bir ilkedir. Genel anlamıyla hakka uygunluk, haklı ile haksızın ayırt edilmesi anlamına gelen adalet, bireyler arasındaki ilişkilerin ve eylemlerin ahlaki bakımından adil ya da doğru olma niteliğidir. Bu ilke, hukukun teşekkül sebebi ve nihai amacıdır. “Hukuk adalete hizmet eden bir hayat nizamıdır. Hukukun hedef gayesi veya manevi ideali adalettir. Hukukun yürürlükte olması, kuvvet ve tasvibe değil, adalete tabidir.”