Özel Hukuk ve Alt Dalları

Özel hukuk, bireylerin kendi aralarındaki ilişkilere uygulanan hukuk kurallarından oluşan hukuktur. Temelini irade serbestliği oluşturur.

Özel hukuka hâkim ilke ve prensipleri şu şekilde sıralayabiliriz.
• Özel hukuk kişilerin kendi aralarındaki ilişkileri konu alır. Bu nedenle ağırlıklı olarak da ilişkilerin tarafı ya da tarafları kişilerdir. Devlet özel hukuk işlemleri ya da ilişkileri içinde fazla görülmez. Bununla birlikte devletin bütünüyle yer almadığını söylememiz de mümkün değildir. Devlet de zaman zaman tıpkı kişiler gibi çeşitli işlemlerin ya da hukuksal ilişkilerin tarafı olabilmektedir.
• Özel hukuk kişilerarası ilişkileri ve işlemleri konu alması nedeniyle ilke olarak bu hukuk eşitlikler hukukudur. Kimsenin kimseye karşı bir üstünlüğü ya da ayrıcalığı bulunmamaktadır. İlişkinin taraflarından biri devlet dahi olsa özel hukuk işlemlerinin özelliği nedeniyle işlemin diğer tarafı karşısında eşit konumdadır. Devlet olmaktan kaynaklanan üstün ve ayrıcalıklı yetkiler burada geçerli değildir. Örneğin bir belediye sağlık hizmetlerinde kullanmak üzere (A)’ya ait taşınmazı kiralamak istediğinde herhangi bir ayrıcalığa sahip değildir. Belediyenin devlet teşkilatı içinde olmaktan kaynaklanan bir kamu gücü ayrıcalığı bulunmamaktadır.
• Özel hukuk, irade serbestliğini esas alan
bir alandır. Kişiler bir hukuksal ilişkiye girip girmeme, bir ilişkinin tarafı olup olmama, hukuksal ilişkinin tarafını seçme gibi konularda özgürdür. Örneğin bir kimsenin kendi menfaatini ilgilendiren bir konuda dava açması hususunda zorlanamaz. Ne devletin ne de bireylerin menfaati ihlal edilen kişiye dava açması konusunda zorlama yetkisi yoktur. Benzer şekilde kişiler açtığı bir davayı devam ettirip ettirmemekte irade serbestliğine sahiptir.
• Özel hukuk ilişkilerinde, kurum ve kurallarında bireysel menfaatler korunmaktadır. Bu nedenle irade özgürlüğünü ve eşitliği esas almaktadır.

Medeni hukuk özel hukukun en geniş alanını oluşturmaktadır. Uzun yıllar da özel hukuk denilince hep medeni hukuk akla gelmiştir.

Bu hukuk dalının da temel hukuk kaynağını Medeni Kanun oluşturmaktadır.
Bu kanunun düzenleme alanları itibarıyla medeni hukuk ülkemizde başlangıç hükümleri, kişiler hukuku, aile hukuku, eşya hukuku ve miras hukuku adını taşıyan hukuk dalları altında incelenmektedir.

Medeni Kanunun 8-81 maddeleri arası kişiler hukukuna tahsis edilmiştir. Kanunda başlangıç hükümlerinden sonra kişiler hukukuna dair kurallara yer verilmiş olması elbette yerindedir. Çünkü özel hukukun ve hatta pek çok hukuk dalının merkez kavramı kişidir. Kanunda sırasıyla da gerçek kişiler ve tüzel kişilere düzenleme altına alınmıştır. Gerçek kişiler canlı, biyolojik varlıklardır. Tüzel kişiler ise varsayımsal (farazi) kişiliklerdir. Kişiler tarafından kurulmalarına rağmen onların kişiliğinden ayrı kişilikleri bulunmaktadır.

Gerçek kişilik ileride detaylı olarak ve örnekleriyle de açıklanacağı üzere “sağ ve tam doğumla” başlamaktadır. Tam doğumdan kastedilen anne karnından bağımsız olarak ayrılmış olmak anlamına gelmektedir. Yoksa tam doğum fiziksel ya da bedensel eksiklik demek değildir.

Hukuk dilinde “ehliyet” hak sahibi olabilmek, borç üstlenebilmek ve bizzat kendi iradesiyle hakları kullanabilmek ve borçlar üstlenebilmek yeteneğini ifade etmektedir.

“Eylem ehliyeti”, hak ehliyetinden farklı olarak birtakım şartlara sahip olmayı gerekli kılmaktadır. Kısaca herkes hak ehliyetine sahipken herkes eylem ehliyetine sahip değildir. Çünkü eylem ehliyeti kendi iradesiyle haklarını kullanabilme ve borçlar üstlenebil-me ehliyetidir. Bu nedenle ergin olmayı (18 yaşa ulaşma), ayırt etme gücüne sahip olmayı (yaptığı işlem ve eylemin sebep ve sonucunu bilebilme) ve kısıtlı olmamayı (mahkeme kararı ile işlem yapma ehliyetine sınır getirilmemiş olma) gerekli kılmaktadır.

Nişanlanma iki ayrı cinsten kişinin ileride evlenmelerine yönelik karşılıklı vaatlerinden ibaret bir işlemdir. Medeni Kanunun 118. maddesine göre “nişanlanma evlenme vaadiyle olur”. Dolayısıyla evlilikten önceki aşamada gerçekleşir. Ancak her evlilikten önce mutlaka yapılması gerekli değildir.

Evlenme, iki ayrı cinsiyetten kişinin birlikte hayat kurmak amacıyla, evlendirmeye yetkili kılınan memur huzurunda ve en az iki şahit eşliğinde iradelerin karşılıklı olarak açıklamalarından ibaret bir hukuksal işlemdir. Şu hâlde evlilik gelip geçici bir birliktelik değil sürekli birlikteliği esas alan bir ilişkidir. Bizim hukukumuza göre evlilik için eşlerin ayrı cinsiyette olması gerekir. Bu nedenle aynı cinsten kişilerin evliliği hukuksal açıdan “yok” hükmündedir.

Boşanma, evliliği sona erdirir. Hangi hallerde evliliğe son verilebileceği kanunda teker teker sayılmıştır (TMK, 162-166). Bunlar öğretide genel boşanma sebepleri ve özel boşanma sebepleri şeklinde açıklanmaktadır. Evlilik birliğinin temelinden sarsılmış olması, ortak yaşamın artık eşler açısından çekilmez hale gelmiş olması genel bo-şanma nedeni olarak tanımlanmaktadır. Bunların neler olduğunun tayin ve takdiri hâkim tarafından her bir somut olayın ışığında ortaya konulur. Böyle bir durumda taraflardan biri boşanma talebinde bulunabilir. Medeni Kanunda genel boşanma nedeni dı-şında bir takım özel boşanma halleri düzenlenmiş ve her birine dair açıklayıcı hükümlere yer verilmiştir. Bu haller Kanuna göre zina, eşlerden bi-rinin diğerinin hayatına kast eylemesi, kötü muamelede veya onur kırıcı davranışta bulunması, evlilik birliğini terk etmesi (en az altı ay sürmesi), suç işleme ve onursuz bir hayat sürmeye başlaması ve kesin bir akıl hastalığının varlığı şeklinde sıralanmıştır.

Medeni hukukun temel kavramlarından biri de soybağıdır. Nesep de denilen soybağı çocuk ile ana-baba arasında kurulan hukuksal bağı ifade eder. Medeni Kanunun 282. maddesine göre çocuk ile ana arasında soybağı doğumla kurulur. Çocukla baba arasında soybağı ise, ana ile evlilik, tanıma veya babalığa hükmedilmesi ile kurulur (TMK, m. 282). Soybağı ayrıca evlât edinme yoluyla da kurulur.

Bir kimsenin malvarlığı ölümü ile birlikte tereke adını alır. Tereke alacaklar ve borçlardan oluşan bir bütündür. Buna “miras” da denilmektedir.

Bu hukuk dalı kişilerin taşınır ve taşınmaz malları üzerindeki haklarını konu alan kurallardan oluşmaktadır. Eşya “şey”in çoğulu olup kişilerin şahıs varlıkları dışında kalan ve alıp satabildikleri ve üzerinde diğer tasarruflarda bulunabildikleri varlıklar anlamına gelmektedir. Bu nedenle eşya hukukunun konusunu üzerinde egemenlik kurulabilen yani tasarruf edilebilen değerler oluşturur.

Maddî olarak bölünmüş olmayan bir malın tamamına belli paylar dâhilinde birden fazla kişinin sahip olması şeklindeki mülkiyete paylı (müşterek) mülkiyet denilir (TMK, m. 688). Kısaca mal tektir, bölünmemiştir, ancak birden fazla kişi bu mal üzerinde belirlenmiş oranlarda pay sahibidir.

“Bütünleyici parça”, “yerel âdetlere göre asıl şeyin temel unsuru olan ve o şey yok edilmedikçe, zarara uğratılmadıkça veya yapısı değiştirilmedikçe ondan ayrılmasına olanak bulunmayan parçadır” (TMK m. 684). Birleşme o denli güçlü hale gelmiştir ki parça eşya asıl eşyadan bağımsız bir kimliğe sahip olmaktan çıkmıştır. Asıl eşyayı bozmaksızın ya da tahrip etmeksizin ayrılamayan parçadır. Eski deyimle bütünleyici parça asıl eşyanın mütemmim cüzüdür.

Zilyetlik, eşya üzerinde fiilî egemenlik kur-mak, elinde bulundurmak demektir (TMK, m. 973). Bu bağlamda şu ilişkilerden söz edilebilir: Bir kimse bir malın sahibi olduğu halde zilyedi olmayabileceği gibi (örneğin bilgisayarı çalınmış bir kimse, bu bilgisayarın sahibidir ama an itibariyle zilyedi değildir), sahibi olmadığı halde zilyedi olabilir (Örneğin, emaneten arkadaşına ait dizüstü bilgisayarı elinde bulunduran kimse bilgisayarın sahibi değildir ama zilyedidir.). Bazen de bir kimse, eşyanın hem sahibi hem de zilyedi olabilir. Görüldüğü üzere mülkiyet ile zilyetlik birbirinden tamamen farklıdır. Zilyetlik ile mülkiyet aynı kişide birleşmeyebilir.

Borçlar hukuku, kişiler arasındaki borç ilişkilerini düzenleyen hukuk dalıdır. Bu hukuk alanı borcun doğumu, borç türleri, borçların yerine getirilmesi, sona ermesi gibi konuların işlendiği genel hükümler kısmı ile kira, alım-satım, vekâlet, kefalet, bağışlama gibi bazı özel sözleşme türlerinin ele alındığı özel hükümler ya da “özel borç ilişkileri” kısmından oluşmaktadır.

Durup dururken bir borç ortaya çıkmaz. Her borcun bir kaynağı vardır. İşte borcun doğumuna yol açan hukuksal nedenlere borcun kaynakları denilir. Bu kaynaklar Borçlar Kanununda sözleşmeler (m. 1-48), haksız eylemler (m. 49-76) ve sebepsiz zenginleşmeler (m. 77-82) olarak sıralanmıştır.

Ticaret hukuku, kişiler arasındaki ticarî nitelik taşıyan ve kendisine bu nedenle bir takım sonuçların bağlandığı ticarî ilişkileri düzenleyen hukuk dalıdır. Temel kuralları Türk Ticaret Kanununda düzenlenmiştir.

“Şirket”, ortak bir ekonomik amaca ulaşmak için birden fazla şahsın emek ve mallarını bir sözleşmeyle birleştirmek suretiyle oluşturdukları topluluktur. Bu topluluğun eğer bir tüzel kişiliği yoksa bu şirket “adi şirket” niteliği taşımaktadır. Adi şirketlerde ortaklar alacaklılara karşı doğrudan ve sınırsız sorumluluk esasına tabidir. Bu tür ortaklıklar Ticaret kanununda değil Türk Borçlar Kanununda düzenlenmiştir (TBK, m. 620-645). Bu nedenle ticaret hukukunun konusu dışında kalmaktadır. Ticaret hukukunun konusuna giren şirketler tüzel kişiliğe sahip şirketlerdir.

“Anonim şirket”, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan ve borçlarından dolayı yalnız malvarlığı ile sorumlu olan ve pay sahibi olan bir veya daha fazla kurucu ortak tarafından kurulan şirket-lerdir (TTK, m. 338/1).

Devletler özel hukuku üç ana konuyu ele almakta ve bu üç konu da üç ayrı hukuk dalı şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar; vatandaşlık hukuku, yabancılar hukuku ve milletlerarası bağlama kuralları (kanunlar ihtilafı) olarak sayılabilir.