HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI I - Deneme Sınavı - 3

Hakkaniyet pozitif hukukun şekli yönlerini yumuşatan, hukuk kurallarının uygulanması sonucu ortaya çıkan ve adalete aykırı sonuçların düzeltilmesini amaçlayan, istisnai nitelikteki hâkime tanınan takdir yetkisinin kullanılmasında rol üstlenmiş bir hukuki terimdir.

Biçimsel hukuk yaklaşımı, hukuksal açıdan “olması gereken” ile pratik anlamda “olan” hukuk arasındaki boşluğu araştırır. Amaçsal yaklaşımsa, hukuku salt olması gereken anlamında ele alıp, pratik anlamda hukukun gördüğü işlevleri ihmal edebilmektedir

Toplumsal hayatın sağlıklı bir şekilde yürüyebilmesi, barış, huzur ve güven ortamının kurabilmesi için insanların davranışlarının bir kısmının sınırlandırması zorunluluk olarak belirir. Bu durum insanların karşılıklı ilişkilerini ve sorumluluklarını belirleyen, düzenleyen bazı kuralların ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır. Kişilere toplumsal yaşantıda yetki tanıyan ve ödev yükleyen kurallar bütününe sosyal veya toplumsal düzen kuralları denir ve bu kuralların tamamının genel amacı toplum içerisinde düzeni sağlamaktır. Toplumsal düzen kuralları din kuralları, ahlak kuralları, örf ve âdet kuralları, görgü kuralları ve hukuk kurallarından oluşmaktadır

Hukuk, toplum hayatında kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen ve uyulması kamu gücü ile desteklenmiş bulunan sosyal kurallar bütünüdür.

Toplumsal düzen kuralları bir toplumun yaşamında mevcut olan kuralların tümüdür. Bunların içerikleri kapsamları etki alanları ve uyulması durumunda sağladığı olumlu etki ile uyulmaması durumda karşılaşılan yaptırımlar birbirinden farklıdır. Toplumsal düzen kurallarının en önemlileri hukuk, din, ahlâk, örf ve âdet ile görgü (nezaket) kurallarıdır. Bu kurallar birbirine benzer özellikler taşımasına ve her biri toplum hayatını doğrudan ya da dolaylı düzenlemeye yönelik olsa da aralarında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu kuralların birbirini tamamlayan ilişkisi söz konusudur. Söz konusu kurallardan hiçbiri tek başına toplumsal düzeni mükemmel bir şekilde sağlamak için yeterli değildir. Bu bağlamda belirtmek gerekir ki toplumsal düzeni etkili ve kesin bir şekilde sağlamak için hukuk kurallarına ihtiyaç duyulur. Bununla birlikte toplumsal düzenin sadece hukuk kuralları aracılığıyla sağlanabileceği pek söylenemez. Toplumsal düzenin, hukuk, din, ahlâk, örf ve âdet kurallarının birlikteliğiyle tesisi mümkündür. Adı geçen kurallar, toplumsal düzeni sağlamada birbirinin tamamlayıcısıdır. Bazı durumlarda bu kurallar arasında genellemeden çok istisnayı teşkil eden çatışma da gözlemlenmektedir.

Bir insanın toplumsal hayatta sergilediği davranışlarıyla diğer insanlar ile kurduğu bağlılık ve ilişkilerine sosyal ilişki adı verilir. Diğer bir deyişle birbirinden haberdar olan en az iki insan arasında belirli bir süre devam eden, anlamlı ve belirli amaçlar etrafında kurulan sosyal bağ, sosyal ilişkiyi oluşturur. Kısacası birey ve topluluk ve içindeki gruplar arasında dayanışma veya çatışma şeklinde ortaya çıkan ancak belirli kurallar çerçevesinde sürdürülebilen ilişkiler, sosyal ilişkiler olarak adlandırılır. Sosyal ilişkilerde akıl, bilinç gibi unsurların yanında insanlara özgü merhamet, vicdan gibi duygularda etkili ve belirleyicidir.

Dönemsellik hukuk kuralının özellikleri arasında yer almaz.

Sosyal düzeni tesis ve sürekliliği için zorunlu bu kurallara, sosyal düzen kuralları denir. Sosyal düzen kuralları, kişilerin toplumsal yaşamını ilgilendirip, yönlendiren ve yol gösteren tutum ve davranışlarını düzenlediğinden sosyal davranış kuralları olarak adlandırılırlar.

Hukuk düzeni içerisinde normlar, hiyerarşik bir sıra içerisinde
yer alırlar. Bu sıralamanın en üstünde, anayasa olarak adlandırılan temel ve üstün bir norm bulunur. Bu norm, hukuk düzeninin tamamına geçerlilik kazandırır ve kendi geçerliliği üstünde yer alan herhangi başka bir norma bağlı değildir

Din kuralları, toplumu düzenleyen kurallardan en eski olanıdır. Din kuralları insanla yaratıcı arasındaki ilişkiler ile insanların birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenler. Din kurallarına uymamanın yaptırımı manevidir ve uymayanlara günahkâr denir. Öncelikle belirtmek gerekir ki, dinlerin bazılarında hukukla ilgili olanlar oldukça sınırlı iken; diğer bir gruptakilerde öngörülen hükümler hukuk sistemi oluştururcasına geniş bir alana yayılmıştır.

Hukukun idesi ve ideali adalettir. Adl İslam’da bir kavram olan ve Kur’an’da geçen Allah’ın 99 adından biridir. Adl, herkese hakkını veren demektir. “Arapça bir kelime olan “adalet” adl kökünden türemiş olup, bir şeyi yerli yerine koyma anlamına gelir.

Din kurallarının değişmezliği ve dogmatikliği yani tabu olma özelliği, din kurallarının toplumsal yaşamın gerisinde kalmasına yol açabilmektedir. Din kuralları ilahi iradeden kaynaklandığı için dogmatik ve statiktir. Belirtmek gerekir ki, dini kuralların toplumsal nitelik taşıyan hukuki nitelikte olanlarının değişmesi gerekir. İslam Dini açısından Kuran’ın da cevaz verdiği “hükmin zamana göre değişebileceği” ilkesi din adamlarınca gerektiği gibi anlaşılamamış, ilkeye uygulamada gerektiği ölçüde önem verilememiştir.

Adaletin olmadığı bir toplumda, insanların huzur ve refah içinde yaşadığı söylenemez. Adalet her türlü kaos ortamının, terörün, mutsuzluğun iksiridir. Bu yüzdendir ki, tarihte yaşayan büyük uygarlıkların temelinde adaleti gerçekleştirme amacı vardır.

Ahlak kurallarının kaynağı ya toplumsal değerler, ya da kişinin vicdanıdır. İnsanın topluma karşı yükümlülüklerini içeren ahlak kurallarına ‘objektif ahlak’ denir. İnsanın kendisine karşı yükümlülüklerini içeren ahlak kurallarına ise ‘subjektif ahlak’ denir.

Bireylerin kişisel yahut özel durumlarına bakılmaksızın aynı işleme tâbi tutulmasına denkleştirici (düzeltici) adalet denir.  Özellikle kişiler arasındaki eşya ve hizmetlerin değiş tokuşunda uygulanan bu adalet anlayışının temelinde mutlak ve matematiksel bir eşitlik yatmaktadır. Burada kişinin özel durumu (örneğin ayırt etme gücüne sahip olup olmadığı) önem taşımaz.

Adaletin en ileri aşamasıdır. Adalet somut olayların ve insanların özellik ve ayrılıklarının tamamını dikkate alması gerekir. Adaletin bu türüne hakkaniyet ya da nasfet denir.

Örf ve âdet kavramıyla zaman zaman aynı anlamda kullanılan kavramların arasında nüanslar söz konusudur. Buna göre; teamüller ihlalleri hâlinde ayıplama, kınama gibi hafif müeyyideleri olan örf ve âdet kurallarıdır. Âdetler çiğnenmeleri durumunda dışlama, gruptan atılma gibi orta şiddette yaptırımları olan örf ve âdet kurallarıdır. Örfler çiğnenmeleri hâlinde kişinin fiziki bütünlüğüne zarar verilmesi ve hatta öldürülmesi gibi çok daha ağır yaptırımları olan örf ve âdet kurallarıdır.

Tarafların aksini kararlaştırabildiği hukuk kuralları "yedek hukuk kuralları" olarak tasnif edilmektedir.

Hukuk kuralları yetkili organlar tarafından önceden belirlenmiş usullere göre konulurken örf ve âdet kuralları belli bir konuda bireylerin aynı şekilde davranmalarının sonucunda oluşurlar. Hukuk kuralları ülkede yaşayan herkes için geçerli iken, örf ve âdet kuralları belli bir toplumsal çevredeki insanları ilgilendirir. Hukuk kurallarının ihlalini belirleyecek ve yaptırımı uygulayacak kişi ve kurumlar hukuk düzeni tarafından öngörülmüştür. Örf ve âdetlere uyulup uyulmadığını denetlenmesi, kuralın geçerli olduğu toplumsal çevredir. Hukuk kurallarının ihlali hâlinde yaptırım maddi iken örf ve âdet kuralları için kınama, ayıplama, dışlama gibi yaptırımlar söz konusudur.

Ahlâk kuralları hukuk kurallarından bazı yönleri itibarıyla ayrılmaktadır. Her şeyden önce hukuk kurallarının kaynağı bireyin dışındaki belirli bir devlet organdır ve hukuk bireyin dış dünyaya yansıyan davranışlarıyla ilgilenir ve düzenler. Hem içe hem de dışa dönük olabilen ahlâkın başlıca kaynağını ise vicdandır. Hukuk kurallarının belirlilik ve genellikle de yazılı olma özelliği söz konusu iken ahlâk kuralların genellikle hukuk kuralları kadar kesin bir belirlilik niteliği taşımaz. Hukuk kuralları emirler ve yasakları öngördüğü gibi kişilere birtakım haklar ve yetkiler de sağlar. Buna karşılık ahlâk kuralları bireylere yetkiler sağlamaz.