HUKUK TARİHİ

Osmanlı hukuku ile ilgili bilgilerimizi fıkıh kitapları, fetva mecmuaları, kanunnameler, hadis ve tefsir kitapları, çeşitli hukuki meselelere dair monografik eserler, tarihler, şer’iye sicilleri ve arşiv belgelerinden elde etmekteyiz.

Osmanlı hukukunun önemli kaynaklarından biri de padişahın ferman, emir ve kanunnamelerinden oluşan kanun hukukudur. Bunlar üç gurup halinde ele alınabilir: 1. Sadece belli bir iş veya konuyla ilgili padişah ferman, berat, irade veya emirleridir ki mahalli idarecilere ve kadılara hitaben gönderilirdi. 2. Sancak ve vilayetlerdeki vergi ve arazi düzenlemelerini ihtiva eden kanunnamelerdi. Merkezde ve ait oldukları sancak ve vilayet tahrir defterlerinin başında bulunurlar. Bu gurupta bazı ceza kanunnameleri (siyasetnameler) de vardır. Ayrıca belli bir zümre veya gurubu ilgilendiren Kanun-ı Yeniçeriyan, Kanun-ı Yörükan, Kanunname-i Kiptiyan-i Vilayet-i Rumeli, Kanun-ı Cizye-i Cingânehâ gibi kanunnameler de bu gurup içinde değerlendirilir. 3. Bu tür kanunnameler ise genel olup bütün imparatorlukta uygulanmak üzere çıkarılmışlardır. Fatih, II. Bayezid, Yavuz, Kanuni kanunnameleri bu guruba girer ve ceza, arazi ve vergi meselelerini düzenlerler.

Kanunnameler onları koyan padişahın saltanat süreleriyle sınırlıdır.

Müftülerden fetva almanın iki yönlü faydası olmuştur. Biri müçtehit hukukçu olmayan kadıya aradığı hukukî hükmü getirmesi, diğeri de mahkemeye gitmeden insanlara dinîhukukî meselelerini kolay ve masrafsız bir şekilde çözme imkânı sağlamasıdır. Böylece mahkemeye intikal edecek dava sayısı azalmıştır. Bu işlevleri sebebiyle Osmanlı Devleti vilayet, sancak, kazâ gibi idarî birimlere kadılar tayin ettiği gibi müftüler de tayin etmiştir.

Görev süreleri 1 yıl olan mevleviyet kadılıklarıdır.

Osmanlı yargı teşkilatı esas olarak Rumeli ve Anadolu diye iki bölgeye ayrılmış, Kuzey Afrika ve Kırım, Rumeli kazaskerliğine bağlanmıştır.

İstanbul’un fethinden sonra kendisini Romanın imparatoru olarak gören Sultan Mehmed, Roma imparatorları gibi bir kanunname de neşretmişti. Padişah, sadrazam, divan ile ilgili düzenlemeler, protokol kuralları ve bazı cezai hükümlere yer veren bu kanunnamede kardeş katline dair şu madde vardır: “Ve her kimesneye evladımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizam-ı âlem için katletmek münasibdir, ekser ulema dahi tecviz etmiştir. Anınla âmil olalar.” Hemen belirtelim ki bu yolu Osmanlılar icat etmiş değildir, kardeş katli başka devletlerce de tatbik edilegelmekte olan bir usuldü. Bunun yazılı bir hüküm haline getirilmesi elbette önemli idi, artık kardeş katli için yürürlükteki hukuk düzeninin açık izni vardı.

Veziriazam da denir. Osmanlı Devletinde padişahtan sonra gelen en yüksek görevlidir. Padişahın mutlak vekilidir, bu sıfatla padişahın yetkilerini kullanır.

Divan-ı Hümayun Osmanlı Devletindeki en yüksek mahkemeydi. Hem İslam hukukuna (şer’î), hem de kanunname hukukuna (örfi) göre davalara bakardı.

Bir zimmi ile bir Müslüman arasındaki hukuki çekişme ise elbette şer’iye mahkemesinde görülecektir. Böyle bir durumda çekişmeye uygulanacak hukuk da İslam hukukudur. Konuyla ilgili yeni çalışmalar zimmilerin kendi aralarındaki uyuşmazlıklarda şer’iye mahkemesine başvurma oranlarının çok yüksek olduğunu ortaya koymuştur.

Fıkhın genel ilkeleri fıkıh usulü kitaplarında yer alır. En eskisi Şafii’nin er-Risale adlı kitabıdır. Doğru cevap A'dır.

Ebussuud Efendi (ö.1574) Fetâvâ-yı Ebussuud, Zekeriyazade Yahya Efendi (ö. 1643), Fetava-yı Yahya Efendi, Ankaralı Mehmed Efendi (ö. 1687) olduğuna göre doğru cevap A'dır.

Şer’iyye sicilleri, kadı defteri, kadı sicili, kadı sicilleri, zabt-ı vekayi veya şer’iyye
sicil defterleri gibi çeşitli tabirlerle adlandırılmaktadır. Zaman zaman bunlardan
Osmanlı mahkeme kayıtları veya Osmanlı mahkeme sicilleri diye de söz edilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Örfi hukuk ise kısaca Osmanlı padişahının koyduğu kanunlar olarak tanımlanabilir. Buna kanun, kanunname veya tamamen Türkçe kelimelerin birleşiminden oluşan töre-bitigi
hukuku da diyebiliriz. Doğru cevap B'dir.

Osmanlı Devletinde kadıların ilk dönemler dışında, XVI. asırdan itibaren 3 yıl olarak kabul edilmiştir Doğru cevap B'dir.

Kadıların verdiği kararlar esasen kesindi. Fakat kadının kararından hoşnut olmayan taraf davasının yeni baştan görülmesi veya temyiz yoluyla incelenmesi ve gerektiğinde bozulması için kazaskerlere (kadıasker), padişaha veya padişah divanına (Divan-ı Hümayun) başvurabilirdi. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı Devletinde kadı mahkemesinin yanı sıra yargılama yetkisini kullanan Divan-ı Hümayun, Veziriazam Divanı, Kazasker Divanı gibi muhtelif divanlar daha vardı. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı Devletindeki bütün kadıları tayin yetkisi devletin başı sıfatıyla padişaha
aitti. Fakat padişah bu yetkisini kazaskerlere bırakmıştı. Uygulamada kazasker bu işi yaptığından doğru cevap C'dir.

Veziriazam, Divan-ı Hümayun toplantısından sonra kendi konağında ikindi divanını
toplayıp Divan-ı Hümayunda neticelendirilememiş veya görüşülmesine ihtiyaç duyulmamış işleri karara bağlardı. Doğru cevap C''dir.

Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman 1535 yılında Fransaya tanıdığı imtiyazlar
çerçevesinde bu devletin Osmanlı ülkesindeki tüccar uyrukları arasındaki
her türlü ihtilaflar kendi konsolosluğunda kendi hukuklarına göre çözülecekti. Doğru cevap A'dır.