HUKUK TARİHİ

Doğu Türkistan’da yaşayan Uygurlardan kalma manzum bir eser olan Kutadgu Bilig, Orhun Yazıtları ve Turfan metinleri ortaya çıkıncaya kadar, Türk dilinde yazılmış belgelerin en eskisi ve en önemlisi sayılmıştır. “Siyasetnâme” veya “saadet verici bilgi” anlamlarında tercüme edilen bu eser, Balasagunlu Yusuf isminde bir şair tarafından, Kaşgar’da ilk Türk İslâm devletini kuran Satuk Buğra Karahan adına, 1069 yılında yazılmıştır.

Uygurlarda “Tutuk” adı ile anılan boy reisleri mevcuttu. Bu kişiler her türlü siyasi görevlerinin yanında devlet hazinesi için vergi toplamakla da görevliydiler. Boy reisleri çoğunlukla kağanın yakın akrabaları arasından atanmış olmakla birlikte, bu makamın babadan oğula geçip geçmediği hakkında açıklayıcı bilgilere rastlanmamıştır.

Günümüze kadar varlığını sürdürebilmiş, elimizde bulunan en eski hukuk belgeleri ve sözleşmeler Uygurlara aittir.

Orhun Yazıtlarından ilk kez Cüveyni’nin (ö. 1283) “Tarih-i Cihan Gûşâ” adlı eserinde söz edilmiş fakat bu bilgi kimsenin dikkatini çekmemiştir. Yazıtları bilim âlemine ilk tanıtan kişi, İsveçli bir subay olan Yohann von Strahlenberg’dir. Strahlenberg, 1709 yılında Ruslara esir düştüğünde on üç yıl Sibirya’da sürgün hayatı yaşamış, ülkesine döndüğünde yayınladığı çalışmasında Türk kitabelerinden söz etmiş ve büyük ilgi görmüştür. 1889’da ünlü Rus arkeolog Yadrintzeff, Orhun Yazıtlarının kopyalarını bilim dünyasına sunmuştur. 1893 yılında Danimarkalı dilbilgini Thomsen bu yazıtları okuyup çözmeyi başarmış, 1895’de ise Rus bilim adamı Radloff yazıtların tercümesini yapmıştır.

Kutadgu Bilig, edebî ve felsefî bir eser olmasının yanı sıra Uygur toplumu, devlet teşkilatı ve kamu görevlileri ile ilgili önemli bilgiler içermektedir. Eserin önemini artıran unsurlardan biri de Türklerin İslâmiyeti kabulünden sonra yaşadıkları kültürel değişime ışık tutmasıdır.

Hunlarda idareyi ellerinde bulunduran hü­kümdarlar çeşitli unvanlar ile anılmışlardır. Bu unvanlardan bir kısmı Çinliler tarafından verilen “Şan-Yu”, “Tan-Hu” gibi unvanlardı. Türkler, ayrıca “Kağan”, “Yabgu”, “Kan” unvanlarını da kullanmaktaydılar.

Hunlarda küçük suçlar araba tekerleği altında ezilmekle, bü­yük suçlar ölümle cezalandırılırdı.

Hunlarda özel hukuk açısından en dikkat çekici nokta levirat uygulamasıdır. Bu uygulamaya göre, babaların ölümünden sonra oğulların üvey anneleri ile, bü­yük kardeşlerinin ölümünden sonra küçük kardeşlerin yengeleri ile, amcaların ölümünden sonra yeğenlerin yengeleri ile evlenmeleri hukukî bir görev olarak kabul edilmiştir.

“Türk” adı kaynaklarda ilk olarak Orhun Yazıtlarında geçmiştir.

Göktürk Devleti’nde, idari işlerde çeşitli adlar ile anılan beyler mevcuttur. Bu beyler arasında en yüksek mevkide bulunanlar “Şadapıt”lardır. Şadapıtlar, ço­ğunlukla hükümdar ailesinin akrabalarındandır.

Çin kaynaklarına göre, Göktürklerde isyan, adam öldürmek, evli kadına
tecavüz etmek, bağlı atı çalmak, ikinci defa hırsızlık yapmak büyük suçlardan sayılır ve idam ile cezalandırılırdı. İkinci tip suçlar, hafif suçlardır ve cezası genellikle mali tazminattır. Örneğin, dövme ve yaralama suçlarının cezası yalnız hayvanla ödenen tazminattan ibarettir.

Uygurlarda “Tutuk” adı ile anılan boy reisleri mevcuttu. Bu kişiler her türlü siyasi görevlerinin yanında devlet hazinesi için vergi toplamakla da görevliydiler.

Göktürk Devleti’nde, idari işlerde çeşitli adlar ile anılan beyler mevcuttur. Bu beyler arasında en yüksek mevkide bulunanlar “Şadapıt”lardır. Şadapıtlar, çoğunlukla hükümdar ailesinin akrabalarındandır.

“Tarkan” (veya Tarhan) beyler ise çalışkanlıkları ve başarıları ile yükselmiş ve halk içinden çıkmış büyük devlet memurlarıdır. Bunların memuriyetleri hayat kaydıyladır. Görevleri oğullarına geçmemiştir. Yetkilerini saptamak da oldukça güçtür. Sivil yönetimle ilgileri olabileceği gibi, aynı zamanda askerî komutanlar olarak da görünürler. Tarkan gibi, iyi anlaşılamayan bir memuriyet unvanı da “Buyruk”tur. Buyrukların görevde kaldıkları sürece bey sayılan yüksek devlet memurları (vezir gibi) oldukları sanılmaktadır.

Uygur Devleti’nde kağanlığın intikali konusunda da yeterli delil bulunmamaktadır. Bununla birlikte, Kağan Tun Bağa’nın 789 yılında ölümüyle tahta geçen oğlunun bir yıl sonra küçük kardeşi tarafından öldürülmesi üzerine, ülkede öldürülen kağanın oğlu lehine bir isyan çıkarılmış ve henüz çocuk denecek yaştaki oğlu tahta geçirilmiştir. Bu olay bize saltanatın babadan oğula geçme âdetinin çok güçlü olduğunu göstermektedir. 795 yılından sonra, İkinci Uygur Devleti döneminde, bu kural bozulmuş, amca çocukları, küçük kardeşler ve yeğenler de tahtta söz sahibi olmaya başlamışlardır

Kutadgu Bilig’den X. yüzyıl Uygurlarında devlet örgütünün başında çeşitli unvanlarla anılan büyük memurların bulundukları anlaşılmaktadır. Bu memurlar: 1) UluğHacib (Büyük Vezir), 2) Sübaşçı (Başkomutan), 3) Kapık Başlar Er (Saray Bakanı), 4) Bitikçi (Kağanın Başkatibi, Dışişleri ve Adalet Bakanı), 5) Ağıcı (Hazinedar), 6)Yalvaçlar (Elçiler)’dır.

Yusuf Has Hâcib’in yaşadığı XI. yüzyılda Uygurlar başlıca iki ana sosyal sınıfa ayrılmıştı. Bunlar aydınlar ve asıl halk sınıfıydı. Aydınlar sınıfı kendi aralarında beş grupta incelenebilir: 1) Aleviler (Hazreti Muhammed’in soyundan gelenler), 2) Bilginler (din bilginleri de dâhil olmak üzere bilginlerin tamamı),3) Otacılar (tıp bilginleri ve eczacılar), 4) Yıldızcılar (müneccimler, astrologlar), 5) Şairler (manzum sözler söyleyenler).

Uygurlarda iki çeşit varislik (mirasçılık) söz konusudur. Bunlardan biri kanuni varislik, diğeri vasiyetnâme sonucunda varisliktir. Kanuni varislikte, prensipte bütün çocuklar mirasçıdır. Ancak babaları hayatta iken paylarını alıp, kendilerine bir ev kuran çocuklar ile evlenirken belli mikdar eşya alan kızlar mirastan yoksun bırakılmışlardır. Ölen erkeğin eşine mirastan düşen mikdar 1/4’dür. Baba evinin tek mirasçısı küçük oğuldur. Ancak küçük oğulun ek yükümlülükleri vardı. Onun annesine ve evlenmemiş kız kardeşlerine bakma, evleneceği zaman kız kardeşine çeyiz temin etme borcu vardı. Buna karşılık kızın ailesine ödenecek olan “kalın” da küçük kardeşindi.