HUKUK TARİHİ

Eşya Hukukunun ayrı bir başlık halinde gelişmeden Borçlar Hukukunun altında gelişmesi ve Avrupa’daki tapu sicili sisteminin kabulünün etkisi ile Roma Hukuku özellikle Borçlar Hukuku alanında zenginleşmiştir.

Roma Hukukunun Avrupa’daki kodifikasyon dönemine kadar dolaylı ve ikinci dereceden de olsa uygulandığını söylemek yanlış olmaz. Bu sebeple, en az 1300 yıl ya da Doğu Roma İmparatorluğunun yıkılışı olan 1453 tarihine kadarki dönemi göz önünde bulundurursak 2216 yıl uygulanmış bir hukuk sistemi olan Roma hukuku sadece bu özelliği ile incelenmeye değerdir. Bununla beraber Kıta Avrupa’sı ülkeleri tarafından iktibas edilerek özel hukuklarının adeta hücrelerine kadar işlemiş olan Roma Hukukunun incelenmesi ve anlaşılması hem kıtasal anlamda hem de ülkesel anlamda hukukların anlaşılması için kaçınılmazdır. Gerek hukukun sistematiği, gerekse kurumlar açısından Roma Hukuku çok özel bir yere sahiptir. Özellikle katı ve şekilci ius civilenin praetor faaliyetleri ile yumuşatılarak geliştirilmesi, ius gentiumun ortaya çıkışı ve Roma Hukukuna katkısı, Iustinianus’un derlemesi ve bu derlemenin yakın ve uzak etkileri günümüz hukukunun anlaşılmasında ve yeni açılımlar yapılmasında çok önemli bir yere sahiptir. Çok uzun bir süre uygulanmış olması sebebiyle farklı siyasi yapılarda şekillenmiş olan Roma Hukuku, özel hukukun bu rejim değişikliklerinden en az etkilenen alan olması sebebiyle özel hukuk alanında gelişmiştir. Eşya Hukukunun ayrı bir başlık halinde gelişmeden Borçlar Hukukunun altında gelişmesi ve Avrupa’daki tapu sicili sisteminin kabulünün etkisi ile Roma Hukuku özellikle Borçlar Hukuku alanında zenginleşmiştir.

Bazı karakteristik öneme sahip olaylar dikkate alınarak Roma devletinin siyasi dönemleri belirlenmektedir. Bunlar:

• Krallık Dönemi (MÖ 753 - MÖ 509)
• Cumhuriyet Dönemi (MÖ 509 - MÖ 27)
• İlk İmparatorluk Dönemi (Principatus) (MÖ 27 - MS 284)
• Son İmparatorluk Dönemi (Dominatus) (MS 284 - MS 565)

Krallık döneminde tek magistralık devlete hakim ve etkin iken Cumhuriyet döneminde halk meclisleri etkisini artırmış ve senatus istişarî bir organ olmakla birlikte güçlenmiştir. İlk İmparatorluk Döneminde ise princeps adı verilen magistra yetkilerini halk meclisi ve senatus karşısında artırmış, Son İmparatorluk Döneminde ise bu organlar tamamen sembolik hale gelmiş ve devlet tamamen imparatorun yönetimi altında mutlakiyet idaresine girmiştir

Kelime anlamı olarak ilk, birinci anlamına gelen princeps, bir numaralı yurttaş demekti. Zaten daha önce de senatusun en yaşlı üyesine bu ad verilmişti.

Isparta’da her ikisi de birbirine eşit, yetkileri babadan oğula geçen ve dini, siyasi, yargısal yetkilere sahip iki kral hakimdi. Kanun yapma yetkileri olmayan kralların esas yetkileri dinî alanda ön plandaydı. Kralların sayısının iki olması Roma’nın Cumhuriyet Dönemindeki başta consul’ler olan ikili yönetimini akla getirmektedir. Isparta senatosu, ikisi kral olmak üzere atmış yaşını tamamlamış toplam otuz kişiden oluşmaktaydı.

Bugünkü Türk-İsviçre hukukunun borçlar hukuku bölümleri tamamen Roma Hukukunun gölgesi altındadır. Gerek kurumlar gerekse kavramlar açısından Roma hukuku vazgeçilmezdir.

Latince yaş anlamındaki senis ve yaşlı anlamındaki senior kelimesinden türetilmiş olan senatus, yaşlılar kurulu veya ihtiyar heyeti anlamına gelmektedir. Yaşları sebebiyle hayat tecrübelerinden yararlanılabilecek kişilerden oluşan bu kurul üyeleri, kral tarafından seçilmekteydi. Başlangıçta 100 kişiden oluşan bu kurul, daha sonra genslerin sayısı kadar genişlemiş ve 300 kişiye ulaşmıştı.

Consullerin görevlerinin hafifletilmesi amacıyla ihdas edilen magistralıklardan biri de censorluktu. Census denilen bir işlemle yurtdaşlar sayılır, askerî, siyasi, idari, ekonomik ve sosyolojik açıdan listeler hazırlanırdı. Censorlar adeta nüfusun demoğrafik yapısının haritasını çıkarmaktaydılar. Patricilerden seçilen censorlar da iki tane idi.

Iustinianus MS 527’de tahta çıkmasından hemen bir yıl sonra geniş kapsamlı bir kodifikasyon çalışması için emir vermiştir.Kazuistik sayılabilecek bu derleme esasında bir kanun kitabı olarak düşünülmüştü. Ancak modern kanunlardan oldukça farklı bir içeriğe ve sistematiğe sahipti. İmparatorluğun dili Yunanca olmasına rağmen Latince dört bölüm olarak kaleme alınmıştı. Bu sebeple sıradan hukukçuların anlaması zordu. Uygulamayı kolaylaştırmak amacıyla Yunanca özetleri yapılmıştır. Iustinianus bu derleme ile ulaşmak istediği hedefe ulaşamadı. Roma İmparatorluğu eski gücüne tekrar kavuşamadı. Ancak bu derleme klasik hukuk metinlerine bağlı kalınarak hazırlandığı için hem kendi dönemini hem de etkilendiği Klasik Hukuk Dönemini günümüze taşımıştır.

Roma’nın siyasi tarihi farklı dönemlere ayrılmaktadır. Bu dönemler arasındaki geçişler sert, keskin ve ani geçişler olmayıp Roma kültürü ve örf-adetine bağlı kalınarak adeta evrimleşerek meydana gelen değişikliklerdir. Roma’nın siyasi yapısındaki bu değişiklikler çok ani bir şekilde gerçekleşmediği için hukuk sistemini hemen etkilememiş, hukuk bu değişiklikler süzgecinde yavaş yavaş etkilenmiştir. Bu sebeple Roma’nın siyasi devirleri ile Roma Hukukunun geçirmiş olduğu dönemler birbiriyle tam olarak örtüşmez. Klasik Hukuk Dönemi, esas itibarıyla Cumhuriyet Döneminin son 150 yılı ile İlk İmparatorluk Döneminin tamamını kapsayan devrin adıdır. Doğru cevap E'dir.

Atina’da gerek fiziki küçüklük ve gerekse sitenin ömrünün kısa olması özel hukukun gelişimine engel olmuştur. Atina halkı başlıca üç sınıfa bölünmüştü: Doğumla ya da halk meclisi kararıyla bu hakkı kazanmış olan vatandaşlar, Aeropaj meclisinin kararı ile ve bir vatandaşın himayesinde Atina’da ikamet edebilen yabancılar yani Metekler ve son olarak da köleler. Bu yapı Roma’daki patriciiler, plebler ve kölelerden oluşan toplum yapısına çok benzemektedir.  Eforlar (beşler) meclisi Isparta’nın en orijinal kurumudur. MÖ VII. yüzyılda ihdas edilen bu meclis bir yıl görev yapan beş üyeden oluşmaktaydı. Efor’lar kralları ve senato üyelerini ayda bir defa kontrol ederlerdi. Halk meclisi üyelerinden krallar aleyhine gelen şikayetleri de değerlendirirler ve gerekli görürlerse konuyu senato’ya götürürlerdi. Doğru cevap C'dir.

Digestanın hazırlanmasından sonra Iustinianus, birisi Costantinopolis diğeri de Beyrut hukuk mektebinden iki profesörü yeni başlayan hukuk öğrencilerine hukuk öğretimi için bir kitap hazırlamakla görevlendirdi. Bu iki hukukçu başta Gaius’un Institutionesi olmak üzere başka klasik dönem hukukçularının kitaplarından da yararlanarak istenen eseri kaleme aldılar. Eski dönemlerde aynı içerikte olan kitaplara hukuk kurumları anlamında institutiones adı verilmesi bir gelenekti. Nitekim Gaius’un eseri de aynı isimde olunca Iustinianus’un eserine de bu ad verildi. Görüldüğü gibi İnstitutiones de Digesta gibi toplama bir eserdir. Ancak Digestadan farklı olarak alıntılar için kaynak belirtilmemiştir. İçerik olarak bakıldığında Gaius’un kişilere ilişkin hukuk, mallara ilişkin hukuk ve davalara ilişkin hukuk şeklindeki üçlü ayrımına uyulmuştur. Sistematik açısından ise biraz farklılık vardır. Institutiones MS 533 yılında Digesta ile birlikte yürürlüğe girmiş, ders kitabı olmasına rağmen kanun gücüne sahip olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Klasik Hukuk Dönemi, esas itibarıyla Cumhuriyet Döneminin son 150 yılı ile İlk İmparatorluk Döneminin tamamını kapsayan devrin adıdır. Bu dönemde Roma hukukunun kapalı ve tarıma dayalı ekonomik ilişkileri düzenleyen katı, şekle bağlı ve gelenekçi kuralları yetmez olmuş ve yeni çıkışlar aranmıştır. Rahiplerin tekelinden kurtulduktan sonra daha laik bir karakter arzeden Roma Hukuku bu özelliğini Klasik Hukuk Döneminde elde etmiştir. Yunan Hukukunun etkisi ile Eski Hukuk Döneminde geçerli olan şekle olan bağlılık zayıflamış, irade ön plana çıkmaya başlamıştır. Kanun veya kuralın amacına uygun yorum yapma ve tarafların gerçek iradelerine değer verme eğilimi artmıştır. doğru cevap A'dır.

Principatus döneminde savaşlar olmadığı için kölelik durağanlaşmış, küçük ziraatler kalkarak İtalya yarımadası zeytinlik ve bahçelik haline gelmiştir. Roma’nın ve Romalının ayrıcalıklarını özleyenler dışında herkes halinden memnundu. Ziraat, balıkçılık, madencilik, dokumacılık gibi sektörler örgütlenmiş işçi korporasyonlarına kadar gelişmiştir. Bu zenginlik ve refah içerisinde Roma hukuki açıdan da en güçlü dönemini yaşamıştır. İmparator Caracalla MS 212 yılında herkesi Roma yurtdaşı ilan edince devletin düzeni bozulmaya ve. Romalılık fikri yerini eyaletçilik fikirlerine bırakmaya başladı. Mısırlı, Afrikalı, İspanyalı, Galyalı, Egeli ve Suriyeli gibi pek çok alt unsur ortaya çıktı. Roma Hukuku da bu bölgelerde uygulanma kabiliyetini yitirerek ikinci plana düştü. Bu dönem itibarıyla üstün bir medeniyete sahip olan Doğu medeniyetleri Roma’yı etkisi altına almaya başladı. Bu da Principatus Döneminin sonunu hazırladı. Hristiyanlığın ortaya çıkışı, zayıflar, yoksullar ve kölelerce hızla benimsenmesi ve yayılması Roma’yı zor duruma soktu. MS 284 yılında Diocletianus birliğini sağladığı devletin başına geçerek tam bir mutlakiyet yönetimi kurdu. Buna ek olarak devletin merkezini de doğuya taşıdı. Bu dönem mutlak idarenin kanun haline geldiği ve İmparatorun Dominus et Deus yani Hakim ve İlah kabul edildiği bir dönem olmuştur. Bu dönemde devlet organı olarak sadece İmparator vardı. Hukukun kaynağı imparatordu ve onun iradesi kanundu. Roma Hukukunun temelini oluşturan örf ve adetler imparator iradesine aykırı değilse bir değere sahipti. Senatus ve magistra adları sadece şeref unvanı haline geldi: Praetor ise sadece oyunlara bakan ve devlet bütçesini kullanamayan bir kişi olmuştu.  Doğru cevap D'dir.

Krallık Dönemi ile Cumhuriyet Dönemi olarak isimlendirdiğimiz ikinci dönem arasındaki en önemli fark Krallık Döneminde tek olan magistranın Cumhuriyet Döneminde sayısının çoğalması ve görev süresinin sınırlı oluşudur. Ancak dönemin başlarında magistralar yine senatusa ve halka karşı üstündü. Eski dönemde krala ait olan imperium yani emir verme yetkisi Cumhuriyet Döneminde consul adı verilen ve süreli olarak görev yapan magistraya geçmişti. Başlangıçta consulün tek oluşu yönetim anlayışında çok bir şeyin değişmediğini göstermektedir. Magistralar ile senatus ve halk meclislerinin arasındaki görev ve yetki dağılımı ile diğer ilişkiler Cumhuriyet rejiminin karakterini belirlemiştir. Doğru cevap B'dir.

XI. yüzyılda, tesadüfen bulunan Digesta metninin Bologna’da araştırılmaya başlanması ve bu çalışmaların glossator ve postglossatorların sayesinde Avrupa’nın pek çok merkezine yayılması Roma Hukukunu ortak bir hukuk haline getirdi. Bologna’daki mekteplerin benzerlerinin Fransa ve İspanya’da da kurulması, ortak dil olarak Latincenin kullanılması hem hoca hem de öğrenci transferi açısından katkı sağladı. Böylece Roma Hukuku hem bu ülkelerde hem de Portekiz, Hollanda gibi diğer Avrupa ülkelerinde ve en sonunda da Almanya’da uygulanır hale geldi. Avrupa’da dağınık hukuk uygulamaları karşısında ortak hukuk haline gelen Roma Hukuku, karşısında Tabii Hukuk Okulunu bulmuştur. XVIII. yüzyılda ortaya çıkan bu okul, hukuk kurallarının akıldan ve eşyanın tabiatından çıktığını savunmaktaydı. Roma Hukukunun gelenekçi yapısı salt akla dayanan bu sisteme uygun düşmüyordu. Bununla beraber, Tabii Hukuk Okulunun görüş ve düşüncelerini açıklamak için kullandığı malzemeler, daha anlaşılır bir şekilde zaten Roma hukukunda vardı. Bazı Avrupa devletleri, bu görüş taraftarlarının teorik olarak ortaya koydukları düşüncelerle kanunlarını yapmaya başladılar. Prusya Medeni Kanunu, Avusturya Medeni Kanunu ve Fransız Medeni Kanunu (Code Civil) bunlardandır. Avrupa’daki kanunlaştırma hareketlerinin tamamlanmasının ardından en son Almanya’da Roma Hukuku doğrudan uygulanma özelliğini kaybetmişti. Bu zamana dek yapılan Roma Hukuku araştırmaları bir yönüyle uygulamadaki hukukun araştırılmasına yönelikti. Bundan sonra ise artık doğrudan uygulanmayan bir hukuk sistemine yönelik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Bununla beraber, özellikle kıta Avrupası medeni hukuklarının kanunlaştırılmasında doğrudan etkisi olan Roma Hukukunun, bu hukukların anlaşılmasında vazgeçilmez bir yeri vardır. Doğru cevap D'dir.

Digesta üzerine yapılan araştırmalar sistematik olarak ilk defa İtalya’nın Bologna şehrinde Irnerius ile başladı. Bu ekol, Corpus Iuris Civilis’in tamamını incelemekle birlikte Digestaya özel bir önem veriyordu. Digesta metninin içerisine, satır aralarına, sayfa kenarlarına Digestadaki kelime ve kavramların açıklamasını yapmayı bir metot olarak benimsedikleri için bu ekole şerhçiler anlamında Glossatorlar adı verilmektedir. Bu çalışmalar Digesta metninin pek çok kez kelime kelime açıklanması ile yaklaşık 150 yıl devam etti. Açıklanmamış hiçbir kelime ve kavram kalmayınca bu çalışmalara son verildi ve eldeki şerhlerin (glossa) en iyileri birleştirilerek Glossa Ordinaria adı altında yayınlandı. XIII. yüzyılın ortasından sonra Bologna hukuk mektebinde Glossatorlar gibi açıklama temeli üzerine çalışan bir akım ortaya çıkmıştır. Kendilerine sonraki şerhçiler anlamında Postglossatorlar veya Commentatorlar adı verilen bu araştırmacılar, Digesta glossalarını şerh etmekteydiler. Bu çalışmaları yaparken glossatorlar gibi kısa ve teknik açıklamalar yerine, uzun ve uygulamaya yönelik açıklamaları tercih ediyorlardı. Davaya bakan hâkimler bu açıklamaları ücret karşılığında talep ediyorlar ve hukukçular da hukuki mütalaalarını (Consilium) veriyorlardı. Bu sebeple, günümüzde postglossatorlar için consiliatores tabiri de kullanılmaktadır. Postglossatorların ince kelime oyunlarıyla süsleyerek ve hukuk kurumlarının somuttan soyut hale dönüşmesine altyapı oluşturarak uygulamaya hazır hale getirdikleri Digesta metinleri Avrupa tarafından iktibas edilebilir hale gelmiş oldu. Avrupa’nın pek çok yerinde açılan Bologna’dakine benzer hukuk mektepleri ortak bir Roma hukuku kültürünün oluşmasına katkı sağladılar.  Avrupa ülkelerindeki hâkimler karşılaştıkları olayları kendi örf ve adetlerine göre ve mahallî hukuklarına göre çözmeye çalışıyorlar, bir çözüm bulamazlarsa Roma Hukukuna başvuruyorlardı. Roma Hukuku ile ilgili yapılan zengin araştırmalar da çözüm bulmayı kolaylaştırınca Roma Hukuku Avrupa’da ortak hukuk haline gelmişti. Doğru cevap A'dır.

Tarihçi hukuk okuluna göre hukuk, kanun koyucunun gayret ve uğraşısı ile yani müdahale edilerek değil, zaman içerisinde, şartların olgunlaşmasıyla, gizli ve sessiz bir şekilde tıpkı bir dil gibi ihtiyaçlar karşısında gelişerek ve değişerek ortaya çıkar.
Bu sebeple hukukun oluşumu için ona müdahale edilmemeli, tıpkı örf ve adet kuralları gibi kendi haline bırakılmalıdır. Hukuk milletin manevi varlığının ürünü ve sonucudur. Doğru cevap E'dir.

Kıta Avrupa’sı ülkeleri tarafından iktibas edilerek özel hukuklarının adeta hücrelerine kadar işlemiş olan Roma Hukukunun incelenmesi ve anlaşılması hem kıtasal anlamda hem de ülkesel anlamda hukukların anlaşılması için kaçınılmazdır. Gerek hukukun sistematiği, gerekse kurumlar açısından Roma Hukuku çok özel bir yere sahiptir. Özellikle katı ve şekilci ius civilenin praetor faaliyetleri ile yumuşatılarak geliştirilmesi, ius gentiumun ortaya çıkışı ve Roma Hukukuna katkısı, Iustinianus’un derlemesi ve bu derlemenin yakın ve uzak etkileri günümüz hukukunun anlaşılmasında ve yeni açılımlar yapılmasında çok önemli bir yere sahiptir. Çok uzun bir süre uygulanmış olması sebebiyle farklı siyasi yapılarda şekillenmiş olan Roma Hukuku, özel hukukun bu rejim değişikliklerinden en az etkilenen alan olması sebebiyle özel hukuk alanında gelişmiştir. Doğru cevap A'dır.