HUKUK TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

İslâm hukuku belirli bir zaman veya mekân ile kayıtlı olmayarak bütün insanlığa hitap eder. Bu nedenle umumidir. Bütün zamanların hukuku oluşu, bir mânâda İslâm hukukunun devamlılık hususiyetinin bir görünüşüdür. Prensip itibariyle İslâm hukukunun tatbik mahalli, ancak dârülislâm denilen ve hukuk sistemi olarak İslâm hukukunun benimsendiği beldelerdir. Çünkü tabiatıyla bu hukuku tatbik edebilecek mahkeme, ancak dârülislâmdaki mahkemedir. Dârülislâmda yaşayan gayrimüslimler İslâm hukuku ile muhatap; fakat dinleriyle bağlantılı olan evlenme, boşanma, şarap ticareti gibi hususlarda adlî ve hukukî imtiyaza sahiptir. Doğru cevap B'dir.

İslam hukukunun kaynaklarını tefsir edip bunlardan hüküm çıkarabilme salâhiyetini haiz olan ve bu ilmî mahareti kazanmış olan hukukçulara müctehid denir. Doğru cevap C'dir.

İslâm hukukunun kaynakları (delilleri), hukukî hükümlerin çıkarıldığı kökleri ifade eder. Aslî kaynakların başında Kitap, yani Kur’an-ı Kerîm gelir. Onu Hz. Muhammed’in sünneti, ümmetin icmaı (görüş birliği) ve fakihlerin kıyası takip eder. İslam hukuku dini menşeli bir hukuk sistemi olduğundan kaynakları laik hukuk sistemlerindeki gibi değildir.

Kaynakları değerlendirme ehliyetine sahip (müctehid) İslâm hukukçusu önüne gelen hukukî bir meseleyi çözerken, önce Kur’an’a bakar. Burada hüküm bulamazsa veya bulduğu hüküm açık değilse, Hz. Peygamber’in sünnetine bakar. Burada da hüküm yoksa yahut hüküm açık veya kati değilse, kendinden önceki hukukçuların icmalarını arar. Bu hususta bir icma yoksa kendisi kıyas yapar ve meseleyi çözülmüş bir meselenin hükmüne benzeterek halleder. Kıyas yaparken, örf, zaruret ve maslahatı da nazarı itibara alır. Doğru cevap D'dir.

Müctehid hukukçular, önlerine gelen meselelerde, bütün bu delilleri tefsir eder ve bunlardan
hukuk normunu elde eder. Bir müctehide uyan kimseye ise mukallid denir.

Bir müctehidin ictihadlarının hepsi, o müctehidin mezhebini (hukuk ekolünü) teşkil eder. Mezheb, tutulan yol demektir. Müctehidin, İslâm hukukunun kaynaklarından anladıklarına göre hareket etmesi ve hüküm vermesi gerekir. Müctehid ictihadda bulunduktan sonra yeni bir delile ulaşsa, bu ictihadını değiştirebilir. Bir müctehidin ictihadının, başka bir müctehidin ictihadına üstünlüğü yoktur. Nitekim “İctihad ile ictihad nakzolunmaz” (Mecelle m. 16). Mahkemeye intikal eden işlerde, tarafların değil hâkimin mezhebi esas alınır. Mecelle’de de geçtiği üzere, hükümdar, muayyen bir ictihadın tatbikini emretmişse, hâkim kendi mezhebine aykırı bile olsa, bu ictihada göre hükmeder. Buna hukuk tarihimizde resmî mezhep tatbikatı adı verilir. Doğru cevap E'dir.

İslâm tarihinde çeşitli itikadî mezhebler zuhur etmiştir. Bunlardan Ehl-i sünnet ve’l-cemaat denilen fırka, Hz. Peygamber ve onun cemaati, yani ashâbının hepsinin bildirdiği inanç esaslarına uymuştur. Yukarıda zikredilen dört mezhebin inanç esasları birbirinin aynı olup, teferruatta, yani amelî/fıkhî hükümlerde ayrılmışlardır. Diğer fırkalar ise, mânâsı açık olan nassları te’vil ederek; mânâsı açık olmayan nassları ise, sünnet ve sahâbenin bildirdiğine uymayan bir şekilde te’vil ederek (yorumlayarak) icmâdan ayrı birer yol tutmuşlardır. Bunlar, Ehl-i sünnetten başlıca inanç esasları bakımından ayrılırlar; ancak dinden çıkmış sayılmazlar. Fıkhî görüşlerine, bilhassa siyaset hakkındaki görüşlerine bu inanç farklılıkları yansımıştır. Bunlar arasında Hâricîlik, Şiîlik (Şia), Zeydiyye, İmâmiyye ve Vehhâbîlik öne çıkmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Mülk arazi, fetih sırasında gazilere dağıtılmış veya eski sahiplerinin elinde bırakılmış yahut sahipleri göç ederek muhacirlere verilmiş ya da sahipleri topluca Müslüman olmuş yahut da devletçe halka satılmış arazidir. Bazen gazilere dağıtılmaz, hazinede tutulup kiraya verilir. Buna mirî arazi denir. Arazinin üçüncü çeşidi vakıf arazidir. Dördüncü çeşidi metruk arazidir. Bunlar umumun istifadesine açık meydanlar, yollar, pazar yerleri ile muayyen bir köyün faydalanabileceği çayır, yaylak, kışlak, baltalıklardır. Bunlarda kimse mülk kuramaz. Beşincisi kimsenin olmayıp, meskûn yerlerden bir ses aşımı (1,5 mil, yarım saat) mesafede bulunan mevat arazidir. Bunlar üzerinde ihya yoluyla mülkiyet kurulabilir. Doğru cevap D'dir.

İslam hukukunda borcun sona ermesi sebepeleri; ifa, ibra,fesh ve ikale, ifa imkansızlığı, tecdid, takas, havale, alacağın temliki, zamanaşımı ve borçlu ve alacaklı sıfatlarının birleşmesidir. Haksız iktisap ise borç doğuran sebeplerdendir. Doğru cevap C'dir.

Bu devir Emevîlerin son devri ile Abbasîlerin ilk asrını içine alır. Sahâbeden ders görenlere tâbiîn (veya tâbi’ûn: tâbiler, bağlı olanlar); bunların talebelerine de tebe-i tâbiîn (tâbilere tâbi olanlar) denildi. Tâbiîn, Emevîler zamanından itibaren İslâm hukukunun teşekkülünde söz sahibi olmaya başladı. Tâbiîn devri, Roma’nın klasik devri yanında, Yahudi hukukunda Tevrat tefsiri ve sözlü emirlerin tebliği ile meşgul zugotlar devri (MÖ III-MS I. asır) ile Kilise hukukundaki patristik devre benzetilebilir. Bu devir hukukçuları, sahâbe hocalarından farklı bir yol takip ederek farazî meseleleri de müzakere etmiş ve bunlara hükümler getirmişlerdir. Doğru cevap B'dir.

Kur’an’da 114 sure ve 6236 âyet vardır.

Sünnet, kelime anlamıyla yol; terim olarak ise Hz. Peygamber’in yapılmasını emredip övdüğü yahut yaptığı veya yapılırken görüp de mâni olmadığı işlere denir. Sünnet, hukukî bağlayıcılığını yine Kur’an’dan alır. Nitekim pek çok âyette Hz. Peygamber’e itaat emredilmektedir: Âli İmrân: 31-32; Nisâ: 59; Ahzâb: 21, 36. Sünnet Kur’an’ın anlaşılması ve izahını sağlar.

Hicret vâki olduğunda Medine’de Araplarla beraber Yahudiler de yaşamaktaydı. Bunlar, Hz. Peygamber’i devlet başkanı olarak tanımışlar ve bir anlaşma imzalamışlardı. İdare edenlerle idare olunanların karşılıklı hak ve vazifelerinin yer aldığı bu anlaşmaya Medine Vesikası denir ve tarihte bilinen ilk yazılı anayasalardandır. İslâm hukukuna dair hükümler konulması bu devre rastlar.

Sahabe devrinin en mühim hâdisesi Kur’an’ın kitap haline getirilmesidir.

Halife Mensur’un isteği üzerine yazdığı el-Muvatta adlı eseri, günümüze intikal eden hadîs ve fıkıh kitaplarının ilki sayılır.

İslâm tarihinde çeşitli itikadî mezhebler zuhur etmiştir. Bunlardan Ehl-i sünnet ve’l-cemaat denilen fırka, Hz. Peygamber ve onun cemaati, yani ashâbının hepsinin bildirdiği inanç esaslarına uymuştur. Yukarıda zikredilen dört mezhebin inanç esasları birbirinin aynı olup, teferruatta, yani amelî/fıkhî hükümlerde ayrılmışlardır. Diğer fırkalar ise, mânâsı açık olan nassları te’vil ederek; mânâsı açık olmayan nassları ise, sünnet ve sahâbenin bildirdiğine uymayan bir şekilde te’vil ederek (yorumlayarak) icmâdan ayrı birer yol tutmuşlardır. Bunlar, Ehl-i sünnetten başlıca inanç esasları bakımından ayrılırlar; ancak dinden çıkmış sayılmazlar. Fıkhî görüşlerine, bilhassa siyaset hakkındaki görüşlerine bu inanç farklılıkları yansımıştır. Bunlar arasında Hâricîlik, Şiîlik (Şia), Zeydiyye, İmâmiyye ve Vehhâbîlik öne çıkmaktadır.

İslâm memleketinde beş çeşit arazi vardır. Mülk arazi, fetih sırasında gazilere dağıtılmış veya eski sahiplerinin elinde bırakılmış yahut sahipleri göç ederek muhacirlere verilmiş ya da sahipleri topluca Müslüman olmuş yahut da devletçe halka satılmış arazidir. Mahsulünden uşr (toprak zekâtı) alınır. Fethedilen arazinin beşte biri devlete aittir.

İbra: Bir alacaklı, borçlusundaki bir veya bütün alacağından vazgeçtiğini tek taraflı beyan edebilir. Buna ibra denir. Geri dönülmez.

İmam Ahmed bin Hanbel, (780-855), Bağdadlıdır. Hadîs ilminde imam olup, çok sayıda hadîs ezberlemişti. Hadîs toplamak için birçok seyahatler yaptı. Mûtezile inancına taraftar olmadığı için, zamanının bu itikattaki idarecilerinden işkence gördü. En mühim eseri el-Müsned adındaki hadîs kitabıdır.

Tarihin belki de ilk sosyal reformist kralı Urukagina'nın koyduğu yasalar (Urukagina Yasaları), Sumer’in ve insanlığın bilinen en eski yazılı hukuk kurallarıdır. Ruhbân sınıfının yüksek ve zengin sınıfarla birleşerek yaptıkları mezâlime karşı çıkan ve başına geçtiği halk tabakasının isyan ve ihtilâli neticesinde Lâgaş hükümdarı olan Urukagina (2351-2342), zenginlerin fakirleri sömürmesine ve hepsininde ruhbânlarca istismarına karşı bayrak açmıştı.